Cuộc di cư khỏi những hòn đảo sắp bị nước biển nhấn chìm ở Panama

Trên hòn đảo Gardi Sugdub đông đúc, ngoài khơi Panama, những ngôi nhà đầy màu sắc và những túp lều bằng gỗ bao phủ hết mặt đất và trải dài ra sát mép nước. Giữa chúng là những con đường trải nhựa, thường xuyên ẩm ướt và lầy lội, lác đác có vài cây xanh.

Gardi Sugdub là một trong khoảng 50 hòn đảo trở thành nơi sinh sống của người Guna bản địa, những người đã xây dựng cuộc sống gắn liền với đại dương, từ đánh cá đến du lịch.

Họ từng là người dân rừng núi, sống ở khu vực nằm giữa Colombia và Panama, nhưng 300 năm trước bị buộc phải chạy trốn khỏi đội quân Tây Ban Nha và xung đột với các nhóm bản địa khác.

Giờ đây, chính đại dương mà người Guna dựa vào từ lâu lại đe dọa tương lai của họ, khi nhiệt độ toàn cầu ấm lên nhanh chóng làm tăng mực nước biển. Người dân Gardi Sugdub là những cộng đồng đảo đầu tiên ở Panama được chính phủ yêu cầu chuyển về đất liền trong những thập kỷ tới.

Cuộc di dời lịch sử

Sau nhiều năm lên kế hoạch, hơn 1.000 người Guna cuối cùng đã nhận được chìa khóa ngôi nhà trên đất liền và nhiều người bắt đầu chuyển đến thị trấn mới xây có tên Isber Yala trong những ngày gần đây. Họ không bị ràng buộc pháp lý về việc phải di chuyển và nhiều người đã chọn ở lại hòn đảo quê hương của họ.

Người đàn ông làm dịch vụ vận chuyển bằng tàu giữa đảo và đất liền Panama.

Những người sống trên các đảo thuộc quần đảo Guna Yala, trong đó có Gardi Sugdub, nằm trong số những người "tị nạn khí hậu" đầu tiên trong khu vực. Tuy nhiên, người dân địa phương ở Gardi Sugdub cho biết từ lâu đã có lo ngại về việc hòn đảo đang trở nên quá đông đúc. Cuộc khủng hoảng khí hậu đã đẩy nhanh việc di dời của họ.

Blas Lopez, một lãnh đạo người Guna ở Gardi Sugdub và là thành viên của ủy ban tái định cư, nói với CNN: "Người Guna và các cộng đồng bản địa khác ở vùng Caribe sẽ bị ảnh hưởng bởi mực nước biển dâng trong khu vực, vì vậy tất nhiên chúng tôi phải chuẩn bị sẵn sàng".

"Trong lịch sử qua những câu chuyện truyền miệng của người Guna, chúng tôi luôn nói về những gì xảy ra khi gió thổi mạnh, cộng đồng bị nhấn chìm. Hậu quả có thể xảy ra trong 30 đến 50 năm nữa. Vì vậy chúng tôi phải tổ chức, phải lập kế hoạch di dời", ông nói thêm.

Clemencio, một ngư dân trên đảo Gardi Sugdub, dùng cây lao của mình để săn tôm hùm và ốc xà cừ.

Mực nước biển dâng do Trái Đất nóng lên không xảy ra đồng đều ở mọi khu vực. Những hòn đảo nhỏ, trũng ở vùng nhiệt đới, giống như những đảo trong quần đảo Guna Yala, sẽ phải gánh chịu hậu quả nặng nề.

Steven Paton, giám đốc chương trình giám sát vật lý của Viện Smithsonian ở Panama, cảnh báo: "Trong vòng 40 đến 80 năm - tùy thuộc vào độ cao của các hòn đảo và tốc độ nước biển dâng - hầu hết, nếu không muốn nói là tất cả hòn đảo có người ở, sẽ chìm dưới nước theo đúng nghĩa đen".

Nadin Morales, một cư dân trẻ Guna đến từ Gardi Sugdub, cho biết cô rất mong được bắt đầu cuộc sống mới trên đất liền Panama. Thị trấn mới tự hào có hơn 300 ngôi nhà hai phòng ngủ, đường trải nhựa, đèn đường và một trường học lớn.

Nó hoàn toàn trái ngược với điều kiện sống của Nadin khi còn là một đứa trẻ mồ côi trên đảo, nơi cô sống trong một ngôi nhà quá đông đúc với 4 hộ gia đình khác nhau. Giống như nhiều ngôi nhà ở đó, điều kiện sống trở nên khó khăn do dân số quá đông.

Nadin Morales muốn chuyển đến nơi định cư mới, thoát khỏi cuộc sống chật chội trên hòn đảo.

Hòn đảo nhỏ bé đang gặp vấn đề khi dân số tăng cao. Quá nhiều ngôi nhà đã được xây dựng và hình ảnh từ trên cao cho thấy rất ít khoảng trống giữa chúng. Kết quả là người dân cũng buộc phải sống chật vật trong chính ngôi nhà của mình.

Ana Spalding, một nhà khoa học xã hội, cũng làm việc tại Viện nghiên cứu nhiệt đới Smithsonian sống ở Panama, nói với CNN: "Chúng tôi đã chứng kiến một ngôi nhà có tới 17 người sống trong đó. Từ những cuộc trò chuyện với các nhà lãnh đạo cộng đồng, họ cho biết ngoài những biến đổi về khi hậu, một vấn đề có thể thấy là quá nhiều người trên đảo".

Spalding cho biết tình trạng quá đông dân cư đã gây ra hậu quả đối với sức khỏe, khả năng tiếp cận nguồn nước và giáo dục của trẻ em Gunas. Những vấn đề đó càng trở nên trầm trọng hơn khi gió mạnh và mưa lớn tấn công các đảo, khiến nhà dân ngập lụt.

Dân cư quá đông đúc đã ảnh hưởng đến đời sống, đặc biệt là khả năng tiếp cận giáo dục của trẻ em.

Biến đổi khí hậu đang tấn công người Guna trên nhiều khía cạnh. Không chỉ có lượng lớn nước từ băng tan ở những nơi như Greenland, sự nóng lên toàn cầu cũng khiến các đại dương "giãn nỡ", đẩy mực nước lên cao hơn nữa. lượng nhiệt dư thừa còn khiến các đại dương trên thế giới sưng lên, đẩy mực nước biển lên cao hơn nữa. Sức nóng đó làm tăng cả số lượng lẫn mức độ tàn phá của các cơn bão nhiệt đới.

Người Guna đã quen với việc tìm ra phương tiện bảo vệ cho riêng mình. Họ khai thác san hô từ đại dương và xếp chúng để xây dựng rào cản giữa nhà của họ và mặt nước. Chúng có tác dụng trong một thời gian, nhưng cũng chỉ là một biện pháp tạm thời.

Người đi, kẻ ở

Mỗi người dân trên đảo có quan điểm khác nhau về chuyện liệu khủng hoảng khí hậu có phải là nguyên nhân buộc họ di cư hay không, và đó thường là mâu thuẫn mang tính thế hệ.

Victor Peretz (34 tuổi), một cư dân Guna Yala làm việc trong ngành du lịch, cho biết người cha 60 tuổi của anh nói rằng những thay đổi của thời tiết là bình thường và diễn ra theo mùa.

Khu nhà tái định cư được xây dựng trong đất liền, tách biệt với biển cả.

Cá nhân Peretz cho rằng khủng hoảng khí hậu có thể gây ra nhiều sự thay đổi cho hòn đảo trong những thập kỷ tới.

"Biến đổi khí hậu là vấn đề nghiêm trọng", anh nói với CNN, đồng thời cho biết thêm rằng quá tải dân cư mới là nguyên nhân lớn nhất khiến việc di dời trở nên cấp bách.

Spalding cho biết sự phân chia quan điểm theo thế hệ là yếu tố quyết định ai đi, ai ở. "Những người trẻ tuổi hơn, cùng các gia đình trẻ sẽ di dời", cô nói.

Thị trấn Isber Yala do chính phủ xây dựng rất khác những ngôi nhà trên đảo của người Guna.

Đó là những dãy nhà hai phòng ngủ nằm dọc đường nhựa. Mỗi ngôi nhà giống hệt nhau - với cấu trúc một tầng màu kem bụi bặm với mái nhà màu đỏ cam, khác xa với những túp lều và ngôi nhà hỗn tạp trên đảo.

Nhưng ngày càng có nhiều lo ngại rằng động thái di dời đã được thực hiện vội vàng. Thị trấn vẫn chưa có nước sạch và không có trung tâm chăm sóc sức khỏe chức năng. Lopez cho biết mặc dù mọi người đã sẵn sàng chuyển đến, vẫn không có đèn đường và các dịch vụ cơ bản như thu gom rác.

Vẫn chưa có kế hoạch cụ thể để đảm bảo an sinh xã hội cho những cư dân khi chuyển đến nơi ở mới.

Hiện thị trấn còn thiếu quy hoạch về cấp độ xã hội, cấp độ kinh tế, cấp độ môi trường và sinh thái. Một số người dân Guna thấy thất vọng vì những ngôi nhà mới không tôn trọng lối sống truyền thống của họ. Những ngôi nhà được xây sâu trong đất liền, tách biệt với biển.

Nhưng Lopez tin rằng người Guna có thể thích nghi, giống như cách họ đã làm trong quá khứ.

"Nhiều năm trước, người Guna đã đến các bờ biển đảo của Biển Caribe, nhưng chúng tôi vốn có nguồn gốc từ miền núi, sông ngòi và rừng rậm", ông nói, cho rằng quay trở lại đất liền là cần thiết để "cải thiện chất lượng cuộc sống, đặc biệt là cho trẻ em".

Ngoài ra, còn có các vấn đề về hậu cần. Chính phủ đã tài trợ cho việc xây dựng những ngôi nhà nhưng chưa biết người dân Guna sẽ chi trả hoặc tiếp cận các nhu cầu cơ bản như điện và nước như thế nào.

Lopez cho biết những người ở lại Gardi Sugdub và các đảo của Guna Yala khác đang quan tâm theo dõi và có thể thực hiện theo nếu đợt di cư ban đầu thành công.

Người Guna có thể tránh khỏi tổn hại khi lên đất liền, nhưng trong một thế giới đang nóng lên nhanh chóng, không ở đâu là an toàn.

Và Spalding nói rằng có một sự bất công rõ ràng trong chuyện này: Giống nhiều cộng đồng người dân tộc bản địa trên thế giới, người Guna đóng góp một phần rất nhỏ, không đáng kể vào cuộc khủng hoàng khí hậu nhưng họ đang mắc kẹt ở tuyến đầu.

Đinh Phạm

Theo CNN