Di sản trong guồng quay du lịch

Cộng đồng Dao đỏ ở Tả Phìn gìn giữ nguyên gốc lễ cấp sắc độc đáo. (Ảnh: VŨ LINH)

Tuy nhiên, đằng sau những lợi ích kinh tế, không ít di sảnđang bị thương mại hóa, sân khấu hóa, thậm chí biến dạng, ảnh hưởng giá trịnguyên gốc và tính bền vững của di sản.

Khi di sản trở thành sản phẩm du lịch

Miền núi Đông Bắc - nơi cộng cư của nhiều dân tộc thiểu số vơíđời sống văn hóa đặc sắc, du lịch văn hóa đang phát triển mạnh mẽ. Các sản phẩmdu lịch như chợ phiên vùng cao, tour trải nghiệm làng nghề, các lễ hội truyềnthống… đã góp phần quảng bá bản sắc và tạo sinh kế cho người dân địa phương.

Tuy nhiên, khi di sản trở thành tài nguyên du lịch, việc biến tấu, mô phỏng, dàn dựng theo thị hiếu dukhách ngày càng phổ biến.

Nhiều nghi lễ như Gầu Tào của người Mông, nhảy lửa của ngươìPà Thẻn… bị cắt gọt nghi thức, thay đổi thời gian tổ chức, di dời không gianhành lễ làm mất tính thiêng và vai trò gắn kết cộng đồng. Từ một nghi thức tâmlinh gắn với đời sống tinh thần của người dân, không ít lễ hội dần bị “sân khâúhóa” thành tiết mục biểu diễn phục vụ khách du lịch.

Tình trạng tương tự diễn ra với nghề thủ công truyền thống. Ởcác bản làng người Thái, Mông, Dao, sản phẩm thổ cẩm từng là kết tinh của kỹthuật dệt, biểu đạt bản sắc tộc người, nay bị đơn giản hóa quy trình, công nghiệphóa. Nhiều sản phẩm không còn do người dân tự dệt, thêu mà sử dụng vải côngnghiệp, họa tiết in sẵn. Một số nơi nhập hàng từ nơi khác nhưng gắn nhãn “đặc sảnđịa phương”, làm giảm giá trị và tính xác thực của sản phẩm.

Khi trang phục truyền thống chỉ xuất hiện khi có đoànkhách, nghề thủ công không còn phục vụ đời sống thường nhậtvà lễ hội trở nên xa lạ với chính cộng đồng tổ chức… thì di sản cũng không còn“sống” trong cộng đồng.

Đáng lo ngại hơn, thế hệ trẻ ngày càng ít gắn bó với các giátrị văn hóa truyền thống, làm gia tăng nguy cơ đứt gãy văn hóa. Những biểu hiệnthương mại hóa quá mức, sản phẩm giả mạo, nghi lễ bị bóp méo… không chỉ làm tổnthương tinh thần cộng đồng, mà còn làm giảm sức hấp dẫn thực chất của điểm đến.

Du khách có thể tò mò trong lần đầu, nhưng khi phát hiện sựdàn dựng trải nghiệm sẽ trở nên hời hợt, thiếu chiều sâu.

Di sản thiên nhiên dưới áp lực du lịch

Không chỉ di sản văn hóa phi vật thể, nhiều di sản thiênnhiên cũng đang đối mặt với áp lực từ hoạt động du lịch thiếu kiểm soát.

Vịnh Hạ Long, Di sản thiên nhiên thế giới từng nhiều lần đượccảnh báo về tình trạng ô nhiễm môi trường, lấn chiếm không gian cảnh quan vàxây dựng trái phép.

Quần thể danh thắng Tràng An (Ninh Bình), dù được UNESCOcông nhận là Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, cũng từng bị tác động bơỉcác công trình du lịch xâm phạm vùng lõi, làm thay đổi cảnh quan và môi trườngsinh thái.

Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO)nhiều lần nhấn mạnh, việc phát triển du lịch cần đặt trong mối quan hệ hài hoàvới công tác bảo tồn.

Đang trong chuyến công tác tại Việt Nam, trao đổi với lãnh đạoBộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, ông Lazare Eloundou Assomo, Giám đốc Trung tâmDi sản Thế giới của UNESCO, đã chia sẻ: Tôi rất quan tâm đến mối quan hệ giữa bảotồn di sản và phát triển kinh tế-xã hội.

Trong các buổi làm việc với chính quyền và cơ quan chuyênmôn tại các địa phương có di sản thế giới như Quảng Ninh, Hải Phòng, Huế… chúngtôi sẽ cùng trao đổi cụ thể về chiến lược gìn giữ di sản, trong đó nhấn mạnh việccân bằng giữa phát triển và bảo tồn di sản.

Ông Lazare Eloundou Assomo, Giám đốc Trung tâm Di sản Thế giới của UNESCO làm việc với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam. (Ảnh: NGỌC LIÊN)

Du lịch và di sản không đối lập nếu được đặt trong quan hệ hỗtrợ lẫn nhau. Du lịch cần di sản để tạo ra điểm đến khác biệt; ngược lại, di sảncần du lịch để có thêm nguồn lực bảo tồn. Cốt lõi là cách tiếp cận: Không coidi sản là tài nguyên có thể khai thác một chiều mà là nền tảng phát triển bền vững.

Cần lấy cộng đồng làm trung tâm, lấy di sản làm nền tảng vàlấy văn hóa làm động lực trong mọi hoạt động phát triển du lịch. Cộng đồng nắmgiữ di sản sẽ hiểu di sản hơn bất cứ ai, nhưng để thực sự làm chủ, cần có chínhsách hỗ trợ, hướng dẫn cách gìn giữ và phát huy di sản trong bối cảnh mới.

Nhiều địa phương đã có bước chuyển tích cực như phục dựng lễhội theo nguyên gốc, có sự tham gia của nghệ nhân và nhà nghiên cứu văn hóa,triển khai các mô hình du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái gắn với bản địa.

Tuy nhiên, để những mô hình này phát huy hiệu quả, cần mở rộngquy mô, bảo đảm tính nguyên bản và chất lượng, tránh xu hướng phục dựng nửa vơìhoặc quá lệ thuộc vào trình diễn.

Các mô hình du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái gắn với trảinghiệm văn hóa bản địa cần được đầu tư bài bản.

Công tác quy hoạch du lịch cần lồng ghép yếu tố bảo tồn, xácđịnh rõ ranh giới giữa phát huy và khai thác, tránh tình trạng “cạn kiệt di sản”.

Bảo tồn yếu tố gốc của di sản góp phần phát triển du lịch bền vững. (Ảnh: VŨ LINH)

Một hướng đi quan trọng nhằm bảo vệ và phát triển di sản bềnvững là tăng cường giáo dục văn hóa và truyền dạy nghề truyền thống trong cộngđồng. Việc tổ chức các lớp học văn hóa, truyền nghề thủ công, tái hiện khônggian sinh hoạt cổ truyền… sẽ giúp thế hệ trẻ nhận diện bản sắc, khơi dậy niềm tựhào dân tộc và tinh thần gìn giữ di sản. Các trường học cần đưa giáo dục di sảnvào chương trình chính khóa và ngoại khóa, kết nối nhà trường với cộng đồng sởhữu di sản.

Chính quyền địa phương, ngành văn hóa, du lịch và các tổ chứcbảo tồn cần phối hợp chặt chẽ trong quản lý, xử lý nghiêm các hành vi bóp méovăn hóa, vi phạm cảnh quan và môi trường.

Di sản được bảo tồn và phát huy đúng cách sẽ không chỉ là vốnquý của cộng đồng, mà còn là “tài sản chiến lược” của ngành du lịch. Trong guồngquay phát triển, giữ gìn được bản sắc chính là giữ gìn sức sống bền vững của điểmđến.

Khi được khai thác hợp lý, di sản sẽ là “vốn liếng” củangành du lịch trong dài hạn, góp phần nâng cao giá trị điểm đến.

Theo nhandan.vn