Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ở vùng quê đất Thánh

Quang cảnh đền Thánh Nguyễn (xã Tiến Thắng, huyện Gia Viễn). Ảnh: Minh Quang

Tháng Ba trên quê hương Đức Thánh Nguyễn

Tại quê hương Thiền sư Nguyễn Minh Không (xưa là làng Đàm Xá, huyện Đại Hoàng, nay thuộc xã Tiến Thắng, huyện Gia Viễn), trải qua bao thăng trầm lịch sử nhưng tình cảm và sự tri ân sâu sắc của người dân địa phương đối với công lao của vị Thiền sư vẫn luôn được các thế hệ trân trọng, khắc ghi.

Ngôi đền Đức Thánh Nguyễn được xây dựng trên nền ngôi chùa cổ có tên là Viên Quang Tự do Nguyễn Minh Không lập vào năm 1121. Đặc biệt, lễ hội đền Đức Thánh Nguyễn diễn ra từ ngày 8-10/3 âm lịch hàng năm là dịp để nhân dân địa phương tri ân Đức Thánh Nguyễn.

“Ai là con cháu làng Điềm

Làm ăn cư trú khắp miền gần xa

Nhớ ngày Kính Thánh làng ta

Về dự lễ hội ông cha lưu truyền”

Ông Trần Văn Phó, người dân xã Tiến Thắng chia sẻ: Tháng Ba hàng năm, người dân địa phương chúng tôi lại náo nức chuẩn bị các điều kiện để tham gia các hoạt động cả phần lễ và phần hội tại lễ hội truyền thống của quê hương.

Mỗi dịp Lễ hội đền Thánh Nguyễn, người dân chúng tôi được ôn lại truyền thống lịch sử ngôi đền cũng như cuộc đời, sự nghiệp và truyền thuyết về thiền sư Nguyễn Minh Không-người có công rất lớn đối với quê hương, đất nước, là một trong số rất ít những nhân vật lịch sử có thật được dân gian phong Thánh, có vị trí đặc biệt trong văn hóa Việt Nam.

Cuộc thi "Tìm hiểu sắc phong đền Thánh Nguyễn" vừa được tổ chức vào tháng 3/2025 tại Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia đền Thánh Nguyễn. Ảnh: Minh Quang

Tại không gian khu Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia Đền Thánh Nguyễn-ngôi đền cổ tọa lạc bên bờ sông Hoàng Long, những ngày tháng Ba này, nhiều hoạt động thiết thực, ý nghĩa được huyện Gia Viễn quan tâm tổ chức nhằm tôn vinh, đề cao giá trị của di sản, nâng cao ý thức trách nhiệm của các tầng lớp nhân dân trong việc tham gia bảo tồn, phát huy, khai thác giá trị di sản văn hóa của địa phương.

Trước thời điểm diễn ra lễ hội, đã có nhiều hoạt động được tổ chức tại khu vực đền như: thi vẽ họa tiết đền Thánh Nguyễn, thi viết sắc phong đền Thánh Nguyễn bằng chữ quốc ngữ, “Ẩm thực Chay thảo dược”, “Trình diễn trang phục thảo dược”, “Chúng em là hướng dẫn viên du lịch”, “Ươm mầm tài năng hướng dẫn viên du lịch lần thứ 4”…

Cô giáo Nguyễn Thị Bích Hạnh, Phó hiệu trưởng Trường THCS Gia Lập cho biết: Nhà trường luôn quan tâm giáo dục truyền thống cho học sinh thông qua các hoạt động cụ thể như: tham gia tour du lịch “Tìm về cội nguồn” của huyện Gia Viễn, học tập trải nghiệm trực tiếp tại các di sản, di tích tại địa phương…Hướng về Lễ hội đền Thánh Nguyễn năm nay, nhà trường mong muốn thông qua việc được trải nghiệm các hoạt động phong phú, đa dạng mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc và có tính giáo dục cao sẽ góp phần tuyên truyền, giáo dục cho các em học sinh về truyền thống quê hương, đất nước và trách nhiệm bảo vệ di sản.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Khắc Sử (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) nhận định: Thiền sư Nguyễn Minh Không (sinh năm 1065, mất năm 1141) là người làng Đàm Xá, tổng Đại Hữu, phủ Trường Yên (nay thuộc xã Tiến Thắng, huyện Gia Viễn). Xung quanh cuộc đời và sự nghiệp của Thiền sư Nguyễn Minh Không là một không gian văn hóa đậm chất lịch sử và huyền tích. Tại các địa phương trong cả nước có hơn 570 nơi phụng thờ ngài, trong đó lấy Đàm Xá làm nơi thờ chính. Đền thờ Thánh Nguyễn từ lâu đã nổi danh là một trong những ngôi đền linh thiêng trên vùng đất Gia Viễn, được xưng tụng là một trong “Hoa Lư Tứ trấn”.

Lễ hội truyền thống Đền Thánh Nguyễn mang đậm tính lễ hội lịch sử, văn hóa gắn liền với cuộc đời, sự nghiệp và truyền thuyết về Thiền sư Nguyễn Minh Không, giữ một vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần của cộng đồng, là sản phẩm sáng tạo thể hiện sự gắn kết cộng đồng. Bản sắc văn hóa trong lễ hội Đền Thánh Nguyễn đã và đang được cộng đồng duy trì, thực hành, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có tính lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống văn hóa tâm linh của nhân dân huyện Gia Viễn và du khách thập phương.

Người dân địa phương tham gia các nghi lễ truyền thống tại Lễ hội đền Thánh Nguyễn năm 2024. Ảnh tư liệu: Minh Quang

Nâng tầm quy mô và nội dung, không gian tổ chức lễ hội

Những năm gần đây, do nhu cầu đời sống văn hóa tâm linh, sự tôn kính của nhân dân đối với Đức Thánh; với sự nỗ lực, quyết tâm gìn giữ di tích, gìn giữ nét văn hóa độc đáo phục vụ phát triển du lịch, việc phát huy giá trị lịch sử truyền thống đã tạo động lực thúc đẩy, định hướng chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của huyện Gia Viễn. Lễ hội Đền Thánh Nguyễn đã được tổ chức thường xuyên hàng năm và được nâng tầm về quy mô và nội dung, không gian tổ chức.

Về với Lễ hội Đền Thánh Nguyễn năm nay, mỗi người dân, du khách được tìm hiểu những nét kiến trúc độc đáo thời Hậu Lê và đặc biệt là được thưởng thức và chìm đắm vào một không gian văn hóa tâm linh độc đáo của 13 nghi lễ truyền thống thể hiện sự tôn kính với Đức Thánh Nguyễn Minh Không; được tham gia trải nghiệm các nội dung phần hội đầy đặc sắc, hấp dẫn.

Đây chính là những nét văn hóa phi vật thể quý báu mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc và có tính giáo dục cao, xứng đáng với vai trò, vị thế của bậc tiên đế, tiền nhân trong tiến trình lịch sử đã và đang được huyện Gia Viễn khôi phục, kế thừa và phát triển.

Với vị thế là Di sản văn hóa phi vật thể, các hoạt động cả phần lễ và phần hội được tổ chức đều tôn lên các giá trị văn hóa, nét độc đáo, tiêu biểu của di sản, các dấu tích thời gian để lại.. để người dân, du khách có chung cảm nhận tự hào về vùng quê đất Thánh.

Đồng chí Vũ Thị Dược, Phó Chủ tịch UBND huyện Gia Viễn cho biết: Lễ hội truyền thống Đền Thánh Nguyễn được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm tự hào của nhân dân trong huyện, trải qua rất nhiều chặng đường để đạt được. Những năm gần đây, huyện Gia Viễn đã phát huy hiệu quả việc khai thác giá trị di sản văn hóa phi vật thể nói chung, di sản văn hóa liên quan tới Thiền sư Nguyễn Minh Không nói riêng phục vụ hoạt động du lịch trên địa bàn huyện.

Cấp ủy, chính quyền các cấp, Ban quản lý di tích đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của nhân dân, du khách thập phương về giá trị các di sản văn hóa liên quan tới Thiền sư Nguyễn Minh Không và vai trò của du lịch trong phát triển kinh tế-xã hội.

Tăng cường hoạt động quảng bá về giá trị lịch sử, văn hóa, tiềm năng, thế mạnh của các di tích lịch sử, văn hóa Gia Viễn trên các phương tiện truyền thông, các hội chợ, triển lãm du lịch lớn trong tỉnh, khu vực và toàn quốc.

Chú trọng thu hút nguồn lực từ công tác xã hội hóa hoạt động du lịch để đầu tư, khai thác các tiềm năng, lợi thế từ các di sản văn hóa liên quan tới Thiền sư Nguyễn Minh Không phục vụ du lịch trên địa bàn huyện và tỉnh.

Tăng cường quảng bá tạo sản phẩm du lịch mang đặc trưng văn hóa địa phương; hàng năm xây dựng kế hoạch chi tiết, cụ thể để tổ chức lễ hội đảm bảo an toàn, bảo tồn, tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống.

Năm 2024, tại không gian khu Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc Gia đền Thánh Nguyễn, nhiều hoạt động ý nghĩa được huyện Gia Viễn tổ chức như: nghi lễ đúc đồng “Vạc thuốc Thánh”, nghi thức dâng Thánh tác phẩm “đèn Thánh hoa”, thưởng trà tại “Thảo dược viên”, tọa đàm về công đức Đức Thánh Nguyễn đối với tổ nghề đúc đồng và y học Việt Nam nhân ngày Di sản Việt Nam 23/11…

Thực hiện nghi thức đúc đồng “Vạc thuốc Thánh” tại Đền Thánh Nguyễn năm 2024. Ảnh: Minh Quang

Đồng chí Trần Trung Nguyên, Phó Chủ tịch UBND xã Tiến Thắng chia sẻ: Chính quyền và người dân địa phương rất tự hào khi Lễ hội Đền Thánh Nguyễn được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cùng với việc đẩy mạnh tuyên truyền cho người dân, nhất là thế hệ trẻ về ý nghĩa, giá trị lịch sử, văn hóa của Di sản, xã Tiến Thắng cũng chú trọng làm tốt công tác quản lý Nhà nước đối với Di sản, thực hiện nếp sống văn minh lễ hội, vệ sinh môi trường, phương án đảm bảo ANTT...

Xã cũng đã tập trung các giải pháp để góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của Di sản như: cùng với các ban, ngành của huyện, HTX Sinh Dược mở rộng vườn thuốc nam tại khu vực Đền; tuyên truyền, vận động người dân tham gia giữ gìn nét văn hóa truyền thống của lễ hội; thu hút các nguồn lực để đầu tư phát triển du lịch…

Việc tổ chức lễ hội truyền thống Đền Thánh Nguyễn hàng năm thể hiện nỗ lực, quyết tâm gìn giữ di tích, gìn giữ nét văn hóa độc đáo, giá trị lịch sử truyền thống của Di sản. Thể hiện sự tôn kính của cấp ủy, chính quyền và nhân dân huyện Gia Viễn đối với những công lao to lớn của Quốc sư Nguyễn Minh Không-Đức Thánh Nguyễn.

Lễ hội Đền Thánh Nguyễn-Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đã và đang được duy trì, tiếp nối, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có tính lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống văn hóa tâm linh của nhân dân huyện Gia Viễn và du khách thập phương.

Bùi Diệu