Dinh dưỡng học đường góp phần xây dựng thế hệ khỏe mạnh, học tập tốt

PGS.TS Bùi Thị Nhung, Trưởng khoa Dinh dưỡng, Bệnh viện Mặt Trời, nguyên Chủ nhiệm khoa Dinh dưỡng học đường và ngành nghề, Viện Dinh dưỡng quốc gia cho hay, khi trẻ ăn đúng, ăn đủ và hiểu vai trò của từng loại thực phẩm, đó chính là chìa khóa mở ra một thế hệ tương lai khỏe mạnh, học tốt và sẵn sàng bứt phá.

Trong hành trình phát triển toàn diện của trẻ em, dinh dưỡng học đường giữ một vai trò then chốt không thể xem nhẹ. Đó không chỉ là vấn đề ăn uống đơn thuần, mà là nền tảng để xây dựng một thế hệ tương lai khỏe mạnh về thể chất, vững vàng về tinh thần và vượt trội về trí tuệ. Tình trạng dinh dưỡng học đường tại Việt Nam đang trở thành một vấn đề ngày càng được quan tâm, đặc biệt khi các bệnh lý liên quan đến dinh dưỡng như béo phì và suy dinh dưỡng đang có dấu hiệu gia tăng ở học sinh.

Theo PGS.TS Bùi Thị Nhung, giai đoạn mầm non và tiểu học là bước đệm quan trọng để tích lũy dưỡng chất, chuẩn bị cho sự bứt phá về chiều cao và thể lực trong giai đoạn tiền dậy thì và dậy thì.

Bà Nhung cho biết, cơ thể con người có hai giai đoạn tăng trưởng vượt trội: một là 1.000 ngày đầu đời – từ khi mẹ mang thai đến khi trẻ 2 tuổi, và hai là giai đoạn tiền dậy thì. Trong thời gian này, nếu trẻ có chế độ ăn uống hợp lý, được cung cấp đầy đủ các chất dinh dưỡng thiết yếu, có lối sống lành mạnh với vận động thể chất và nghỉ ngơi khoa học, thì mỗi năm trẻ có thể cao thêm từ 5 đến 7 cm. Điều này có thể tạo đà cho sự phát triển đột phá về thể chất ở những năm tiếp theo, giúp trẻ đạt được tầm vóc tối ưu.

Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy không phải tất cả trẻ em đều được tiếp cận với chế độ dinh dưỡng đầy đủ và hợp lý, và sự khác biệt về điều kiện kinh tế - xã hội giữa các khu vực cũng tạo ra những hệ lụy khác nhau. Ở các khu vực đô thị, một bộ phận trẻ em có nguy cơ cao mắc tình trạng thừa cân, béo phì – nhưng vẫn có thể thiếu vi chất dinh dưỡng. Nguyên nhân chính đến từ chế độ ăn mất cân đối, tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu đạm như thịt bò, cá hồi, thịt cừu… trong khi thiếu rau xanh, trái cây và các thực phẩm giàu vi chất khác. Điều này dễ dẫn đến rối loạn chuyển hóa, tăng axit uric, rối loạn mỡ máu và ảnh hưởng tới sự phát triển toàn diện của trẻ.

Ở một số khu vực có điều kiện kinh tế còn khó khăn, trẻ em lại có nguy cơ thiếu năng lượng, suy dinh dưỡng, thấp còi. Chế độ ăn đơn điệu, thiếu đa dạng thực phẩm dễ dẫn đến thiếu các vi chất thiết yếu như sắt, kẽm, vitamin A, D…, từ đó ảnh hưởng đến phát triển thể chất và trí tuệ. Đây là những thách thức cần được nhìn nhận và giải quyết một cách đồng bộ, hướng đến sự công bằng về dinh dưỡng cho mọi trẻ em, bất kể các em đang sinh sống ở đâu.

Học sinh dùng bữa trưa tại trường với thực đơn dinh dưỡng. (Ảnh: M.H.)

Nhiều học sinh hiện nay có thói quen ăn uống chịu ảnh hưởng của các chiến dịch quảng cáo tiếp thị từ các công ty sản xuất thực phẩm ăn sẵn. Sự đa dạng của các món ăn, hình thức sản phẩm mới lạ, kết hợp với tâm lý muốn trải nghiệm, tìm hiểu khiến thói quen ăn uống của trẻ thay đổi nhiều so với trước đó. Một số thói quen ăn uống không đảm bảo đủ dinh dưỡng học đường của học sinh khá phổ biến như sau:

Trẻ có xu hướng uống các loại nước tăng lực, nước ngọt có ga, nước uống đóng chai sẵn.

Tiêu thụ thức ăn chế biến sẵn, thức ăn nhanh không có lợi cho sức khỏe như gà rán, mì gói, kẹo, snack…

Xu hướng ăn với khẩu phần lớn, nhiều chất đạm (chủ yếu là thịt) so với nhu cầu

Nhiều học sinh có xu hướng ăn hàng rong, quà vặt không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm như trái cây ngâm nước màu, bánh tráng trộn, đường hóa học…

Ăn ít trái cây, rau củ

Ăn chưa đảm bảo nhu cầu về sữa và sản phẩm từ sữa

Trẻ có xu hướng ăn sáng qua loa hoặc bỏ ăn sáng, ăn không đúng giờ giấc, ăn quá khuya, ăn rất no vào chiều và tối

Những thói quen ăn uống không khoa học, không tốt trên là 1 trong những nguyên nhân gây lên các bệnh về rối loạn dinh dưỡng của học sinh. Trong khi tầm quan trọng của dinh dưỡng học đường có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ. Vì vậy cần hướng các em đến việc rèn luyện, duy trì thói quen ăn uống lành mạnh.

Đánh giá về tình trạng dinh dưỡng học đường hiện nay tại Việt Nam, đặc biệt là ở cấp tiểu học và THCS, theo PGS.TS Bùi Thị Nhung, trẻ em hiện đang đối mặt với gánh nặng dinh dưỡng cấp ba, bao gồm: suy dinh dưỡng, thừa cân béo phì và thiếu vi chất dinh dưỡng.

Trước hết, suy dinh dưỡng – đặc biệt là tình trạng suy dinh dưỡng thấp còi – vẫn phổ biến ở các vùng miền núi, vùng khó khăn, hộ nghèo, hay những địa bàn đặc thù như hải đảo. Ngược lại, tình trạng thừa cân, béo phì đang gia tăng nhanh chóng tại các đô thị lớn.

Theo dữ liệu từ Tổng điều tra Dinh dưỡng toàn quốc năm 2019–2020 do Bộ Y tế công bố cho thấy, tỷ lệ trẻ em từ 5 đến 19 tuổi bị thừa cân béo phì đã tăng gấp đôi – từ 8,5% lên 19% – chỉ trong một thời gian ngắn. Đây thực sự là một vấn đề sức khỏe cộng đồng đáng báo động.

Trong một nghiên cứu do nhóm của PGS.TS Nhung thực hiện tại Hà Nội năm 2011, tỷ lệ thừa cân béo phì ở trẻ em mầm non và tiểu học khu vực nội thành lên tới 40,7%, còn ở khu vực ngoại thành là 20,6%.

Một nghiên cứu khác do Viện Dinh dưỡng tiến hành trong giai đoạn 2017–2018 tại 75 trường học ở các tỉnh, thành như Hà Nội, Thái Nguyên, Sóc Trăng, Bến Tre và Nghệ An cho thấy: tỷ lệ thừa cân béo phì ở học sinh tiểu học tại khu vực đô thị lên đến 41,9%, trong khi học sinh THCS là khoảng 32%. Tỷ lệ này tại khu vực nông thôn có thấp hơn, nhưng cũng đang có xu hướng tăng.

Ở khu vực miền núi, tình trạng suy dinh dưỡng thấp còi, suy dinh dưỡng gầy còm và nhẹ cân vẫn là những vấn đề nổi cộm. Tuy nhiên, tình trạng thiếu vi chất dinh dưỡng không chỉ giới hạn ở vùng khó khăn mà còn xảy ra ở cả trẻ em thành thị và nông thôn.

Theo kết quả của cuộc Tổng điều tra Dinh dưỡng toàn quốc (2019 - 2020), tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em dưới 5 tuổi là 19,6%, được xếp vào mức trung bình theo phân loại của Tổ chức Y tế Thế giới.

Trong nhóm trẻ lớn hơn (5–19 tuổi), tỷ lệ này là 14,8%, giảm từ mức 23,4% vào năm 2010. Tuy nhiên, vẫn còn sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng, đặc biệt là ở nông thôn và miền núi – nơi tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi vẫn dao động ở mức cao.

Về thiếu vi chất dinh dưỡng, PGS Nhung cho hay tình trạng thiếu vi chất vẫn là một thách thức lớn:

Cứ 3 trẻ dưới 5 tuổi thì có 1 trẻ bị thiếu sắt, 60% trong số đó thiếu kẽm

Tỷ lệ thiếu kẽm ở nhóm trẻ 6–59 tháng là 58%, ở phụ nữ mang thai là 63,5%, đều thuộc mức nghiêm trọng theo WHO

Thiếu vitamin A tiền lâm sàng vẫn ở mức nhẹ, nhưng cần duy trì can thiệp nhằm duy trì thành tích đã đạt được

PGS.TS Bùi Thị Nhung lý giải: "Trẻ em sống ở thành phố tuy có tỷ lệ thừa cân, béo phì cao, nhưng không đồng nghĩa với việc được cung cấp đầy đủ dưỡng chất". Thực tế cho thấy, nhiều trẻ ăn uống không cân đối, không đa dạng thực phẩm, ít tiêu thụ rau xanh hoặc các thực phẩm giàu vi chất, dẫn đến thiếu hụt các chất dinh dưỡng quan trọng như sắt, kẽm, vitamin A, D… dù khẩu phần ăn có thể dồi dào về năng lượng.

PGS.TS Bùi Thị Nhung nhấn mạnh, dinh dưỡng không chỉ tác động đến sự phát triển hình thể mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến khả năng học tập. Đặc biệt, bữa sáng đóng vai trò "trạm xăng" quan trọng cho cả ngày học. Ở Nhật Bản, bữa sáng bắt buộc phải đảm bảo đủ năng lượng và đa dạng chất. Nếu bỏ bữa, hoặc ăn qua loa với mì gói, bánh ngọt… trẻ dễ bị hạ đường huyết, mệt mỏi, không thể tiếp thu bài học.

Não bộ – cơ quan chỉ chiếm khoảng 2% trọng lượng cơ thể – lại tiêu tốn tới 25% lượng đường để hoạt động. Thiếu năng lượng, thiếu vi chất thiết yếu như nhóm vitamin B, D, E, sắt, kẽm, omega-3, lutein... sẽ trực tiếp ảnh hưởng đến trí nhớ, khả năng tập trung và cảm xúc của trẻ. Có những nghiên cứu chỉ ra rằng, trẻ em bị thiếu máu do thiếu sắt thường học tập kém hơn, chậm tiếp thu hơn bạn bè cùng trang lứa. Đáng chú ý, việc bổ sung kẽm cho trẻ ở vùng khó khăn không chỉ cải thiện thể trạng mà còn nâng cao kết quả học tập một cách rõ rệt.

PGS.TS Bùi Thị Nhung cho biết khi trẻ ăn đúng, ăn đủ và hiểu vai trò của từng loại thực phẩm, đó chính là chìa khóa mở ra một thế hệ tương lai khỏe mạnh, học tốt và sẵn sàng bứt phá. (Ảnh: NVCC)

PGS.TS Bùi Thị Nhung nhấn mạnh, dinh dưỡng học đường là nền tảng đóng vai trò lớn đến sự phát triển sức khỏe, thể chất và trí tuệ của học sinh:

Hỗ trợ phát triển toàn diện: Cung cấp đầy đủ nhu cầu dinh dưỡng, đảm bảo cân bằng với chế độ ăn uống lành mạnh hỗ trợ trẻ phát triển toàn diện. Trẻ cần nhu cầu các khoáng chất cần thiết như vitamin, protein, chất béo để phát triển chiều cao, tăng cường miễn dịch, phát triển trí tuệ… Thiếu dinh dưỡng có thể dẫn đến chậm phát triển, suy dinh dưỡng và các vấn đề khác như giảm khả năng học tập, kém tập trung.

Phòng ngừa bệnh tật: Khi cung cấp cho trẻ 1 chế độ dinh dưỡng hợp lý có thể hỗ trợ phòng ngừa các bệnh liên quan đến dinh dưỡng như béo phì, thiếu máu do thiếu sắt, loãng xương do thiếu canxi, suy dinh dưỡng thể nhẹ cân và thấp còi…Cải thiện dinh dưỡng học đường giảm nguy cơ mắc bệnh thường gặp này và bảo vệ sức khỏe toàn diện cho trẻ.

Thiết lập thói quen ăn uống lành mạnh: Trường học là nơi lý tưởng để thực hiện giáo dục cho trẻ về thói quen ăn uống lành mạnh thông qua các giờ học, giờ ngoại khóa, cung cấp bữa ăn dinh dưỡng và giáo dục dinh dưỡng… Từ đó, giúp thể thiết lập thói quen ăn uống lành mạnh, khoa học từ sớm mang lại lợi ích cho sức khỏe suốt đời.

Tăng cường hiệu quả học tập: Chế độ dinh dưỡng đầy đủ, cân đối có liên quan chặt chẽ đến khả năng học tập của trẻ, giúp các bé có xu hướng học tốt hơn, có trạng thái tinh thần tốt, tập trung cao và ít mệt mỏi. Nếu ngược lại, trẻ thiếu dinh dưỡng thường uể oải, xử lý thông tin và ghi nhớ kém, gặp khó khăn trong việc tập trung.

Góp phần cho sự phát triển xã hội bền vững: Dinh dưỡng đảm bảo không chỉ ảnh hưởng tốt cho sức khỏe của học sinh mà còn góp phần cho sự phát triển của xã hội bền vững. Các em học tập tốt hơn, hình thành năng lực, đóng góp tích cực và sự phát triển kinh tế – xã hội của quốc gia.

Dinh dưỡng hợp lý là nền tảng tốt cho sự phát triển của trẻ về thể chất, sức khỏe và trí tuệ. Nếu trẻ ăn quá nhiều thực phẩm giàu năng lượng, mất cân đối dễ dẫn đến béo phì – thừa cân, bệnh mạn tính nguy hại như tim mạch, đái tháo đường, huyết áp… Ngược lại nếu chế độ dinh dưỡng nghèo nàn dẫn đến suy dinh dưỡng, thiết máu, chậm phát triển, không đủ năng lượng cho quá trình học tập, vận động và vui chơi.

Chuyên gia Bùi Thị Nhung không phủ nhận những nỗ lực của các địa phương trong việc cải thiện bữa ăn học đường, tuy nhiên bà cũng khẳng định: vai trò của gia đình, nhà trường và toàn xã hội là yếu tố quan trọng để tạo ra sự thay đổi thực chất. Dinh dưỡng học đường không thể đứng một mình. Chế độ ăn của trẻ cần sự phối hợp đồng bộ giữa bữa ăn tại trường và bữa ăn gia đình. Bên cạnh đó, giáo dục về dinh dưỡng - cả về lý thuyết lẫn thực hành - cần được tích hợp từ sớm, để trẻ không chỉ ăn đúng, ăn đủ mà còn hình thành thói quen ăn uống lành mạnh. Một khi trẻ đã quen với việc ăn đa dạng thực phẩm, biết trân trọng thực phẩm, hiểu vai trò của mỗi nhóm chất thì thói quen này sẽ theo các em suốt đời, góp phần phòng ngừa hiệu quả các bệnh không lây nhiễm như tiểu đường, tăng huyết áp, tim mạch trong tương lai.

Phụ huynh tại vùng cao tham gia buổi truyền thông về dinh dưỡng học đường, nâng cao nhận thức phối hợp giữa nhà trường và gia đình trong chăm sóc sức khỏe học sinh. (Ảnh: M.H.)

Để đảm bảo sự phát triển toàn diện cả về thể chất lẫn tinh thần cho trẻ em, việc xây dựng chế độ dinh dưỡng học đường hợp lý là vô cùng quan trọng. Việc cung cấp đủ các nhóm thực phẩm thiết yếu không chỉ giúp trẻ duy trì sức khỏe mà còn hỗ trợ học tập hiệu quả. Đồng thời, giáo dục dinh dưỡng và nâng cao nhận thức về thực phẩm lành mạnh trong trường học sẽ tạo nền tảng vững chắc cho thói quen ăn uống khoa học, góp phần xây dựng một thế hệ trẻ em khỏe mạnh và tràn đầy năng lượng cho tương lai.

Mai Hoa