Độc đáo Lễ hội truyền thống cơm Đe

Du khách và người dân khám phá ẩm thực độc đáo trong Lễ hội truyền thống cơm Đe.

Những bậc cao niên ở vùng Mường kể lại: Đây là lễ hội gắn với văn hóa tâm linh, tín ngưỡng và truyền thuyết có 2 anh em Cun Rậm và Đạo Trác là những người có công giúp Vua chống giặc ngoại xâm, cứu dân khỏi hạn hán. Bởi vậy, lễ hội có ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ người đã có công giúp đỡ dân Mường và cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc đến với xóm, làng.

Một truyền thuyết khác về Tết cơm Đe cũng được dân gian truyền tụng: Ngày xưa có một vị tướng đem quân đi đánh giặc, chẳng may ông bị thua và bị thương trong trận đánh. Ông cùng đoàn tùy tùng vượt qua núi rừng chạy về vùng Yên Thủy xin tá túc tại nhà dân. Vì nhà nghèo không có lương thực dự trữ nên chủ nhà đành luộc bí xanh, đu đủ và măng giang cho vị tướng và đoàn tùy tùng ăn tạm. Sau đó, chủ nhà chợt nhớ ra còn ít cơm đe đang ủ, chuẩn bị nấu rượu vào dịp Tết nên vội vàng lấy ra mời vị tướng sĩ.

Vùng đất Yên Thủy thường hay bị hạn hán. Thương dân nghèo đói và để tỏ lòng biết ơn người dân, vị tướng đã lập đàn cầu mưa. Thật linh thiêng, khi vị tướng cúng xong thì trời đổ mưa, dân làng ai cũng mừng khôn xiết. Kể từ đấy, họ đã lấy ngày vị tướng nghỉ lại Mường Rậm (26/10 âm lịch hàng năm) để tưởng nhớ. Vật cúng dâng là những nguyên liệu có trong bữa ăn của vị tướng xưa và món cơm đe không thể thiếu.

Mâm cỗ trong lễ cơm Đe của các gia đình ở vùng Mường Rậm, Mường Trác phải có cơm đe và một số món mà các vị tướng dùng bữa trước đây: Măng giang, đu đủ...

Theo bà Bùi Thị Thủy ở xóm Rậm, mâm cúng lễ cơm Đe phải được chuẩn bị từ 3 - 4 giờ sáng. Quan niệm dân gian cho rằng lễ cơm Đe phải cúng trước khi mặt trời mọc, vì thời gian này là linh thiêng và mát mẻ hơn cả. Chủ nhà sẽ mời thầy mo đến làm lễ cúng, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, gia đình sung túc. Sau khi kết thúc phần lễ, cả gia đình sẽ ngồi quây quần bên mâm cỗ Tết ăn uống hưởng lộc, từ người già cho tới trẻ nhỏ ai cũng lấy cho mình một bát cơm đe ăn cho may mắn, mạnh khỏe.

Để làm món cơm đe, các gia đình chuẩn bị sẵn từ vài ngày trước đó. Nguyên liệu là gạo nếp được đồ lên rồi trộn ủ với men lá cây rừng. Theo chia sẻ của đồng bào Mường nơi đây, muốn có món cơm đe ngon, ngọt, dậy mùi thơm thì khâu chọn gạo nếp phải kỹ càng, cẩn thận. Nếp phải là nếp nương dẻo, giã bỏ vỏ trấu, sàng sẩy sạch sẽ rồi cho vào nước ngâm từ 3 - 4 giờ, sau đó vớt gạo ra cho vào cuốp đồ lên. Khi cơm vừa chín tới thì cho ra một cái thúng to để nguội.

Trước khi ủ cơm đe, người ta thường vẩy một ít nước đun sôi để nguội vào cơm để các hạt cơm không còn dính vào nhau, sau đó rắc men lên từng lớp cơm cho thật đều rồi mới cho cơm vào thúng. Thúng được lót một lớp lá chuối kín, không để gạo ngấm men chảy nước ra ngoài.

Cơm được ủ 2 ngày trong thúng cho lên men thì gọi là cơm đe. Lúc này, các gia đình ở Mường Rậm, Mường Trác mới bỏ cơm đe vào lọ sành hoặc sứ, chờ đúng ngày lễ để cúng Thành Hoàng làng, cúng ông bà tổ tiên ăn trước, sau đó mời anh em họ hàng, bạn bè và khách của gia đình.

Phụ nữ vùng Mường Rậm - xã Yên Thủy nấu cơm chuẩn bị cho quy trình làm cơm đe dịp lễ hội truyền thống.

Ngày nay, điều kiện kinh tế phát triển, đời sống vật chất, tinh thần của người dân vùng Mường Rậm, Mường Trác được nâng cao. Lễ cơm Đe giờ phong phú hơn, hầu hết các gia đình tổ chức ăn mặn, mổ lợn, gà, chế biến nhiều món ngon thiết đãi khách. Vào những ngày này, đông đảo con em đang làm ăn, sinh sống xa quê đều cố gắng thu xếp công việc để về tham gia các hoạt động lễ hội.

Cũng vào ngày Tết cơm Đe, không ai phải mời ai, khách tự biết mà đến nhà chơi. Bởi người dân nơi đây quan niệm “khách không mời đến mới là khách quý”. Đến chơi nhà, khách thưởng thức cơm Đe nhớ vị, nâng chén rượu để thăm hỏi tình hình sức khỏe, cùng đón nhận không khí ấm tình đoàn kết, tình thân và cảm nhận nét văn hóa truyền thống Tết cơm Đe. Mọi người đều chúc cho nhau sang năm mới có nhiều đổi thay, nhiều sức khỏe, gia đình hạnh phúc. Gia chủ đáp lại lời chúc của khách, hẹn sang năm trở lại sẽ tổ chức ăn Tết lớn hơn.

Hàng năm, cùng với phần nghi lễ tại các gia đình, xã Lạc Thủy tổ chức Lễ hội truyền thống cơm Đe, nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao, trò chơi dân gian diễn ra với nội dung phong phú, hấp dẫn. Qua đó, góp phần giới thiệu, quảng bá, thu hút du khách đến tham quan, trải nghiệm, nâng cao lòng tự hào bản sắc văn hóa dân tộc Mường, đồng thời cổ vũ các tầng lớp Nhân dân hăng hái thi đua lao động, sản xuất, học tập để hoàn thành mục tiêu, nhiệm vụ phát triển kinh tế xã hội, chung sức xây dựng nông thôn mới nâng cao.

Bùi Minh