Đổi mới cơ chế bầu cử: Tạo nền tảng pháp lý đồng bộ

Tinh gọn bộ máy và rút ngắn quy trình

Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân được xây dựng nhằm thể chế hóa các chủ trương của Đảng, đặc biệt là Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/2/2025 về sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy hệ thống chính trị. Trình bày Tờ trình, Chủ nhiệm Ủy ban Công tác đại biểu Nguyễn Thanh Hải đã nhấn mạnh sự cần thiết của việc sửa đổi Luật để đáp ứng yêu cầu thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp, đảm bảo tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, đồng thời đồng bộ với các sửa đổi của Hiến pháp và các luật liên quan. Cơ quan soạn thảo cho biết dự án Luật được xây dựng dựa trên cơ sở chính trị từ các văn kiện Đại hội Đảng, Nghị quyết 27-NQ/TW, Nghị quyết 28-NQ/TW, và cơ sở pháp lý từ Hiến pháp 2013, Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Tổ chức chính quyền địa phương, cùng thực tiễn tổng kết các cuộc bầu cử gần đây.

Một trong những nội dung trọng tâm của dự thảo là sửa đổi các quy định liên quan đến mô hình chính quyền địa phương hai cấp, lược bỏ toàn bộ quy định về Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân, và các tổ chức phụ trách bầu cử cấp huyện. Để phù hợp, Ủy ban Công tác đại biểu đề xuất giao Ủy ban nhân dân cấp xã quyết định việc xác định khu vực bỏ phiếu mà không cần phê chuẩn từ cấp trên, nhằm tăng quyền chủ động và giảm thủ tục hành chính, nhưng vẫn quy định Ủy ban nhân dân cấp tỉnh có quyền điều chỉnh khi cần thiết để đảm bảo kiểm soát. Dự thảo cũng điều chỉnh số lượng thành viên Ủy ban bầu cử cấp xã từ 9-11 lên 9-15, phù hợp với việc sáp nhập đơn vị hành chính cấp xã, và thay thế đại diện Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp huyện bằng cấp xã trong các hội nghị hiệp thương.

Một điểm nổi bật khác là rút ngắn thời gian thực hiện quy trình, thủ tục bầu cử. Ủy ban Công tác đại biểu cho biết dự thảo giảm thời gian từ ngày nộp hồ sơ ứng cử đến ngày bầu cử từ 70 ngày xuống còn 42 ngày, thông qua các điều chỉnh như giảm thời gian từ nộp hồ sơ đến Hội nghị hiệp thương lần thứ hai từ 5 ngày xuống 2 ngày, từ Hội nghị hiệp thương lần thứ hai đến lần thứ ba từ 30 ngày xuống 17 ngày, và từ công bố danh sách ứng cử viên đến ngày bầu cử từ 20 ngày xuống 16 ngày. Sau bầu cử, thời gian công bố kết quả giảm từ 20 ngày xuống 10 ngày, tiếp nhận khiếu nại giảm từ 5 ngày xuống 3 ngày, và giải quyết khiếu nại giảm từ 20-30 ngày xuống 7 ngày. Các điều chỉnh này nhằm rút ngắn khoảng 40 ngày từ hạn cuối nộp hồ sơ đến khai mạc Kỳ họp thứ nhất của Quốc hội khóa XVI và Hội đồng nhân dân nhiệm kỳ 2026-2031.

Dự thảo cũng bổ sung các quy định để tăng tính linh hoạt, như bổ sung chức danh “Thư ký” cho Ủy ban bầu cử và Ban bầu cử, thêm đại diện Đoàn đại biểu Quốc hội vào Ủy ban bầu cử cấp tỉnh, và đa dạng hóa hình thức vận động bầu cử (trực tiếp, trực tuyến, hoặc kết hợp). Ủy ban Công tác đại biểu đề xuất cho phép Hội đồng bầu cử quốc gia hướng dẫn chuyển hồ sơ ứng cử trong trường hợp đặc biệt, như cán bộ được điều động công tác sau khi nộp hồ sơ, và điều chỉnh hiệu lực thi hành từ ngày 1/7/2025 để đồng bộ với sửa đổi Hiến pháp.

Đảm bảo tính khả thi và đồng bộ pháp luật

Thẩm tra của Ủy ban Dân nguyện và Giám sát thể hiện sự đồng thuận với nhiều nội dung của dự thảo luật, đồng thời đưa ra các đề xuất để đảm bảo tính khả thi, thống nhất và phù hợp với thực tiễn. Ủy ban Dân nguyện và Giám sát tán thành tên gọi Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân, vì phạm vi sửa đổi không vượt quá một nửa tổng số điều của luật hiện hành. Cơ quan thẩm tra cũng ủng hộ việc ban hành luật theo trình tự, thủ tục rút gọn để kịp thời phục vụ cuộc bầu cử sớm đại biểu Quốc hội khóa XVI và Hội đồng nhân dân nhiệm kỳ 2026-2031, đồng thời khẳng định hồ sơ dự án luật đáp ứng yêu cầu về trình tự, thủ tục rút gọn.

Về quan điểm chỉ đạo, Ủy ban Dân nguyện và Giám sát cho rằng, việc sửa đổi luật cần đổi mới tư duy xây dựng pháp luật, chỉ sửa những vấn đề thực sự cần thiết, đảm bảo thể chế hóa kịp thời các chủ trương của Đảng, thống nhất với hệ thống pháp luật, và kế thừa các quy định đang thực hiện ổn định. Cơ quan thẩm tra tán thành việc sửa đổi liên quan đến mô hình chính quyền địa phương hai cấp, bao gồm giao Ủy ban nhân dân cấp xã quyết định xác định khu vực bỏ phiếu, nhưng đề nghị làm rõ trách nhiệm kiểm tra, giám sát của Ủy ban nhân dân cấp tỉnh ngay trong điều luật. Một số ý kiến cho rằng, nên giữ quy định Ủy ban nhân dân cấp xã xác định khu vực bỏ phiếu nhưng cần được cấp tỉnh phê chuẩn, hoặc thống nhất với các đơn vị liên quan trước khi quyết định. Ủy ban cũng ủng hộ tăng số lượng thành viên Ủy ban bầu cử cấp xã từ 9-15, nhưng có ý kiến đề xuất nâng tối thiểu lên 11-19 thành viên để phù hợp với quy mô sáp nhập xã.

Về rút ngắn thời gian quy trình bầu cử xuống 42 ngày, Ủy ban Dân nguyện và Giám sát tán thành nhưng đề nghị cân nhắc tính khả thi của một số mốc thời gian, như giảm từ 5 ngày xuống 2 ngày từ nộp hồ sơ đến Hội nghị hiệp thương lần thứ hai, hoặc từ 5 ngày xuống 3 ngày cho tiếp nhận khiếu nại, để đảm bảo đủ thời gian thực hiện. Một số ý kiến đề xuất chỉ quy định nguyên tắc thời gian trong luật, giao Hội đồng bầu cử quốc gia hướng dẫn chi tiết. Cơ quan thẩm tra cũng ủng hộ bổ sung chức danh “Thư ký”, đa dạng hóa hình thức vận động bầu cử, và trao thẩm quyền cho Hội đồng bầu cử quốc gia để điều chỉnh thời gian khi cần, nhưng đề nghị bổ sung quy định gửi danh sách Ủy ban bầu cử cấp xã đến cấp tỉnh để tăng tính giám sát. Về chuyển hồ sơ ứng cử, Ủy ban tán thành nhưng lưu ý cần cân nhắc để đảm bảo nguyên tắc hiệp thương tại nơi ứng cử.

Ủy ban Dân nguyện và Giám sát đề nghị cơ quan soạn thảo tiếp tục bám sát tiến độ sửa đổi các luật liên quan, rà soát kỹ để đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất với hệ thống pháp luật, đặc biệt với các sửa đổi của Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương.

Dương Công Chiến