Dòng vốn đầu tư BESS 'loay hoay' giữa khoảng trống pháp lý

Các chuyên gia, doanh nghiệp tại Diễn đàn Năng lượng sạch Việt Nam lần 5 cảnh báo: nếu không sớm tháo gỡ, Việt Nam sẽ bỏ lỡ cơ hội dẫn đầu trong lĩnh vực lưu trữ - nền tảng của hệ thống điện hiện đại và điều kiện tiên quyết để đạt trung hòa carbon năm 2050.

Với chủ đề “Giải pháp chính sách, công nghệ phát triển hệ thống lưu trữ năng lượng và điện mặt trời khu công nghiệp tại Việt Nam”, sự kiện do Hiệp hội Năng lượng Việt Nam phối hợp với Cục Điện lực (Bộ Công Thương) tổ chức vào 7-11, tại TPHCM. Ảnh: LH

"Chìa khóa" năng lượng bị kẹt trong cơ chế

Pin lưu trữ năng lượng (Battery Energy Storage System - BESS) không chỉ là công nghệ phụ trợ. Nó được xem là mắt xích trung tâm của chuỗi năng lượng sạch, cho phép lưu trữ điện tái tạo, điều hòa tần số, giảm tắc nghẽn truyền tải và san bằng phụ tải giờ cao điểm - thấp điểm. Với đặc tính ấy, BESS có thể giúp doanh nghiệp vừa giảm chi phí vận hành, vừa tăng tỷ lệ sử dụng điện xanh nội bộ.

Ông Đào Hoàng Duy, Phó tổng giám đốc Kinh doanh & Marketing (Công ty cổ phần Công nghiệp GG), cho biết: “Việt Nam có hàng trăm khu công nghiệp (KCN), hầu hết đều nằm trong chuỗi cung ứng quốc tế. Doanh nghiệp buộc phải xanh hóa năng lượng, giảm phát thải để giữ khách hàng. Nhưng điện mặt trời và điện gió vốn thất thường, chỉ có pin lưu trữ mới giúp họ chủ động nguồn điện”.

Trao đổi với KTSG Online, ông Duy cho rằng, cơ chế điện ba giá hiện nay cho phép sạc điện vào giờ thấp điểm với chi phí chỉ bằng 1/3 giờ cao điểm, tạo lợi thế lớn cho doanh nghiệp nếu có hệ thống BESS. Khi cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) chính thức vận hành, mô hình "điện mặt trời + BESS" sẽ giúp doanh nghiệp tự chủ điện xanh, thậm chí trở thành "nhà bán điện" trong KCN.

"Đầu năm 2024, khái niệm BESS còn xa lạ, nhưng nửa năm nay, chúng tôi đã tư vấn cho hơn 200 doanh nghiệp. Thị trường đang rất nóng, nhưng vẫn chưa thể bứt tốc vì… khoảng trống pháp lý, doanh nghiệp không biết phải hỏi các thủ tục đầu tư ở đâu”, ông Duy chia sẻ.

Đó cũng là nghịch lý của thị trường được đánh giá có quy mô tiềm năng hàng tỉ đô la. Việt Nam đang cần hệ thống lưu trữ 10.000–16.300 MW theo Quy hoạch điện 8 (điều chỉnh), song đến nay mới có khoảng 138 MW được triển khai, chủ yếu là các dự án thí điểm.

"Vùng xám pháp lý" làm doanh nghiệp chùn tay

Không chỉ doanh nghiệp bối rối, ngay cả cơ quan quản lý địa phương cũng lúng túng. Ông Phan Văn Dũng, đại diện Phòng Quản lý năng lượng (Sở Công Thương tỉnh Phú Thọ), cho biết: "Rất nhiều đơn vị tư vấn và doanh nghiệp tìm đến hỏi về thủ tục đầu tư BESS, nhưng Sở không có căn cứ hướng dẫn vì chưa có quy định cụ thể".

Theo ông Dũng, tổng công suất BESS được xác định ở cấp Trung ương nhưng chưa phân bổ về từng địa phương, khiến các Sở không thể hướng dẫn doanh nghiệp hay tiếp nhận hồ sơ dự án. Việc phân loại công trình BESS - là hạ tầng năng lượng hay thiết bị phụ trợ - cũng chưa rõ ràng, khiến chỉ một dự án vài trăm mét vuông cũng có thể phải điều chỉnh quy hoạch đất và xin chủ trương đầu tư - một quy trình mất nhiều thời gian.

Nhu cầu đầu tư BESS trong doanh nghiệp lớn, nhưng còn thiếu cơ chế. Ảnh: TL

Rắc rối hơn là quản lý vận hành trong KCN. Nhiều KCN có đơn vị bán lẻ điện riêng, không trực thuộc EVN, dẫn đến không rõ trách nhiệm điều độ, đấu nối và giám sát công suất. Nếu cùng khu có nhiều hệ thống BESS quy mô lớn, rủi ro kỹ thuật và điều phối càng phức tạp - nhưng đến nay vẫn chưa có quy trình thống nhất.

Ông Trần Văn Hợi, đại diện Công ty TNHH Ánh Dương Luxury, nói thẳng: mỗi địa phương hiểu một kiểu. Có nơi xếp BESS vào hạ tầng năng lượng, có nơi xem là thiết bị công nghiệp. Doanh nghiệp mất hàng tháng để xin phép xây dựng, phòng cháy chữa cháy, thẩm định kỹ thuật… Trong khi công nghệ này thay đổi nhanh, thủ tục lại quá chậm.

Ông Hợi kiến nghị ban hành bộ tiêu chuẩn quốc gia cho hệ thống BESS, bao gồm thiết kế, an toàn và PCCC, để các địa phương có cùng khung tham chiếu.

Còn ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, chỉ ra nút thắt lớn nhất là chưa có cơ chế thị trường cho BESS: "Chưa có cơ chế thanh toán cho dịch vụ phụ trợ, chưa có giá trị cho chênh lệch lưu trữ - phát điện cũng như chưa có cơ chế đấu thầu rõ ràng... Khi chưa nhìn thấy dòng tiền, doanh nghiệp sẽ không dám đầu tư lớn".

Ông Nguyễn Thế Hữu, Phó Cục trưởng Cục Điện lực, xác nhận một số cơ chế BESS còn thiếu, gồm: khung giá mua/bán điện cho pin lưu trữ và nguồn linh hoạt; giá công suất chưa tách bạch với giá điện năng; và quy định tham gia thị trường điện cạnh tranh với dự án theo quy hoạch chưa rõ ràng.

Thêm vào đó là chi phí đầu tư cao - 85% giá trị hệ thống nằm ở cell pin và mô-đun. Với doanh nghiệp vừa và nhỏ, việc đầu tư cho một trạm BESS sẽ là gánh nặng không nhỏ. Tệ hơn, nhiều ngân hàng chưa công nhận BESS là tài sản thế chấp, khiến doanh nghiệp khó tiếp cận tín dụng xanh.

“Muốn thị trường hình thành, Nhà nước phải công nhận giá trị tài sản của BESS. Khi có khung pháp lý, ngân hàng mới dám cho vay, doanh nghiệp mới dám đầu tư”, ông Duy nhấn mạnh với KTSG Online.

Cần một "cú hích chính sách" để khơi dòng đầu tư

Theo Quy hoạch điện 8 (điều chỉnh), đến năm 2030 Việt Nam đặt mục tiêu phát triển BESS đạt tới 10.000-16.300 MW và 2.400-6.000 MW thủy điện tích năng, chiếm gần 7% tổng công suất nguồn.

Nhưng các cơ chế hỗ trợ hiện nay mới dừng ở mức định hướng: Thông tư 09/2025/TT-BCT chỉ quy định giá cho thủy điện tích năng, còn cơ chế giá cho BESS vẫn trong giai đoạn nghiên cứu. Việc các nguồn điện mặt trời tập trung bắt buộc phải kèm theo lắp đặt pin lưu trữ là một giải pháp trong giai đoạn chuyển tiếp.

Nếu không có chính sách giá điện, ưu đãi thuế và cơ chế tài chính phù hợp, các dự án thương mại khó khả thi do suất đầu tư lớn và thời gian hoàn vốn kéo dài. Trong khi đó, các nước trong khu vực như Thái Lan hay Hàn Quốc... đã có thị trường điện phụ trợ và cơ chế đấu thầu riêng cho BESS, giúp doanh nghiệp có thể tham gia linh hoạt.

Giới chuyên môn cho rằng Việt Nam cần sớm xác định rõ vai trò và mô hình kinh doanh của BESS - là nguồn độc lập, là phần mở rộng của nhà máy điện tái tạo, hay là tài sản của đơn vị vận hành lưới. Việc định danh này sẽ là cơ sở để thiết kế cơ chế giá, quy trình cấp phép và tiêu chuẩn kỹ thuật.

Ảnh: TL

Một hướng đi chiến lược là phát triển chuỗi cung ứng nội địa cho pin lưu trữ. Hiện 100% cell pin và inverter đều nhập khẩu, khiến chi phí cao và phụ thuộc nước ngoài. Nếu Chính phủ có chính sách ưu đãi thuế, tín dụng và R&D, Việt Nam có thể hình thành ngành công nghiệp BESS nội địa, gắn với mục tiêu kinh tế tuần hoàn - tái chế pin, thu hồi vật liệu hiếm.

Ngoài ra, tiềm năng điện mặt trời mái nhà KCN cũng đang bị bỏ ngỏ. Với hơn 558 KCN, diện tích gần 89.000 ha (dự kiến đến 2030 mở rộng thêm hơn 200.000 ha), chỉ cần tận dụng 20% diện tích mái, công suất kỹ thuật có thể đạt 50 GWp, tương đương 10-20 GWp khả thi đến 2030. Nếu đi kèm BESS và cơ chế DPPA, đây sẽ là mô hình tự chủ năng lượng lý tưởng - "nhà máy xanh trong khu công nghiệp xanh".

Các chuyên gia thống nhất rằng, chuyển dịch năng lượng chỉ thực sự bền vững khi có hạ tầng lưu trữ đồng hành. BESS và thủy điện tích năng là "cặp song hành" không thể tách rời của hệ thống điện thế hệ mới - nơi điện được sản xuất, lưu trữ và phân phối thông minh.

Muốn mở khóa thị trường này, Việt Nam cần một "cú hích chính sách" toàn diện, tập trung vào năm trụ cột: Khung pháp lý rõ ràng và tiêu chuẩn thống nhất; Cơ chế giá điện và thanh toán dịch vụ phụ trợ; Công nhận BESS là tài sản thế chấp, mở đường tín dụng xanh; và hạ tầng lưới điện thông minh, kết nối linh hoạt.

Nếu được khai thông, BESS không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà là thị trường chiến lược của thập kỷ tới - nơi doanh nghiệp Việt có thể bước vào chuỗi giá trị toàn cầu của năng lượng xanh. Và như lời của một vị chuyên gia năng lượng kết lại tại diễn đàn với KTSG Online: "Chuyển dịch năng lượng không thể thành công nếu chúng ta chưa biết lưu trữ năng lượng. BESS chính là ‘bộ nhớ’ giúp Việt Nam vận hành tương lai xanh một cách thông minh”.

Lê Hoàng