Hành trình của gốm Biên Hòa - Đồng Nai (Bài 1):

Bài 1: Lịch sử gốm Biên Hòa - Đồng Nai

Gốm Biên Hòa - Đồng Nai là một trong 8 làng nghề gốm nổi tiếng nhất Việt Nam. Từ những năm đầu thế kỷ XX, gốm Biên Hòa - Đồng Nai đã được xuất khẩu sang nhiều quốc gia và được người tiêu dùng đón nhận. Trải qua nhiều thăng trầm, gốm Biên Hòa - Đồng Nai vẫn trụ vững và hiện xuất khẩu trực tiếp qua hơn 30 quốc gia.

Đoàn khách du lịch Hàn Quốc tham quan khu trưng bày gốm tại Bảo tàng Đồng Nai. Ảnh: Ngọc Liên

Dọc theo hai bên sông Đồng Nai, từ nhiều thế kỷ trước đã có cư dân bản địa sinh sống, đặc biệt là vùng đất cù lao Phố (nay là phường Hiệp Hòa, thành phố Biên Hòa) đã hình thành làng nghề làm gốm.

Việt Nam có rất nhiều thương hiệu gốm nổi tiếng, nhưng chỉ duy nhất gốm Biên Hòa có lịch sử gần như đồng thời với lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất hơn 325 năm. Gốm Biên Hòa hiện diện trong kiến trúc, điêu khắc, trang trí, góp phần quan trọng làm nên giá trị lịch sử, mỹ thuật, văn hóa của nhiều di tích, công trình tiêu biểu của Biên Hòa.

Hai dòng gốm đặc sắc

Hiện Bảo tàng Đồng Nai đang lưu giữ khoảng 50 hiện vật gốm phát hiện tại các di chỉ khảo cổ trên vùng đất Đồng Nai thời kỳ tiền - sơ sử như: Bình Đa, Gò Me, Cái Vạn, Cái Lăng… cung cấp khối lượng tư liệu lớn cho các nhà nghiên cứu, các học giả quan tâm, muốn tìm hiểu về quá khứ ẩn sâu dưới lòng đất và quá trình giao lưu văn hóa của lớp cư dân cổ trên vùng đất Đồng Nai. Tại đây cũng đang lưu giữ khoảng 100 hiện vật với nhiều hiện vật là gốm được tìm thấy dưới lòng sông Đồng Nai gắn liền với quá trình khai khẩn vùng đất Phương Nam cách đây hơn 325 năm.

Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Nguyệt và thạc sĩ Phan Đình Dũng (Trường đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh, những nhà khoa học gắn bó và có nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa Biên Hòa - Đồng Nai), dòng gốm Biên Hòa - Đồng Nai hình thành trong khoảng thời gian giữa thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX, phát triển mạnh từ cuối thế kỷ XIX đến cuối thế kỷ XX.

Từ thế kỷ XVII, những lưu dân người Việt và người Hoa vào khai khẩn đất Đồng Nai và những thợ gốm định cư ở cù lao Phố đã lập nên các lò làm gốm. Một số địa danh như: bến Miểng Sành, rạch Lò Gốm ở cù lao Phố cho thấy nghề làm gốm đã có ở nơi đây. Các nhà khảo cổ học cũng tìm thấy dấu vết của xỉ lò, vô số mảnh gốm có nguồn gốc từ Trung Bộ và gốm Trung Hoa có niên đại từ thế kỷ XVII-XVIII.

Thời kỳ cù lao Phố phát triển thịnh vượng và được xem là một trung tâm thương mại sầm uất, phố lớn Nông Nại của phủ Gia Định, sản phẩm gốm được sản xuất ở vùng này là hàng hóa quan trọng, được đem đi buôn bán, trao đổi khắp nơi. Sản phẩm gốm đa dạng về chủng loại dùng trong sinh hoạt, đồ thờ cúng và trang trí.

Đến thế kỷ XVIII, cù lao Phố bị tàn phá, một số thợ người Hoa về lập lò ở Phú Lâm (Chợ Lớn, thuộc Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay) sản xuất gốm Cây Mai sau này, một số khác lại chuyển qua bên kia sông lập nên làng gốm gia dụng Tân Vạn (nay thuộc các phường Tân Vạn, Bửu Hòa, Hóa An, thành phố Biên Hòa).

Làm nên tên tuổi của gốm Biên Hòa là gốm đất đen và gốm đất trắng, được phủ men với tạo hình hoa văn khá công phu, dùng trong trang trí. Trong đó, gốm đen nổi tiếng ở làng gốm Tân Vạn từ hàng trăm năm trước. Đặc trưng của dòng gốm này thường được nung tự nhiên bằng lò nung củi, không phủ men. Dưới tác động của nhiệt độ cao, khói bụi của luồng lửa vào sản phẩm tạo ra men gốm đen, bóng, bền chắc với thời gian.

Đầu thế kỷ XX, gốm mỹ nghệ phát triển khá mạnh ở Biên Hòa. Nhưng mãi đến năm 1903, khi Trường Mỹ nghệ Biên Hòa (nay là Trường cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai) được thành lập, nghề gốm Biên Hòa có bước ngoặt mới quan trọng trong quá trình phát triển, ghi dấu ấn bởi yếu tố mỹ thuật với tên gọi nổi tiếng “Gốm mỹ nghệ Biên Hòa”. Sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống của gốm bản địa và kỹ thuật gốm phương Tây, gốm mỹ nghệ Biên Hòa đã nhanh chóng khẳng định ưu thế độc lập và xu hướng riêng. Cùng với gốm Lái Thiêu (Bình Dương) và gốm Cây Mai (Thành phố Hồ Chí Minh), gốm Biên Hòa đã góp phần đánh dấu một giai đoạn phát triển của nghệ thuật gốm Việt Nam mang phong cách Nam Bộ trong giai đoạn cận - hiện đại.

Danh xưng quốc tế: Vert de Bienhoa

Trong cuốn Việt Nam - Đồng Nai trăm năm nhìn lại của Bảo tàng Đồng Nai: “Ngày 23-1-1923, ông bà giáo sư Robert Balick được cử từ Pháp sang giữ chức hiệu trưởng và chuyên viên gốm của Trường Mỹ nghệ Biên Hòa”. Giai đoạn 1923-1950 (còn được gọi là giai đoạn ông bà Balick) là giai đoạn vàng son của gốm Biên Hòa.

Gốm mỹ nghệ Biên Hòa có sự kết hợp khéo léo giữa cái cũ và cái mới, giữa Đông và Tây, cụ thể là sự kết tinh của kinh nghiệm điêu luyện của làm gốm thủ công cổ truyền với kỹ thuật, công nghệ hiện đại của Pháp.

Theo Bảo tàng Đồng Nai, thương hiệu gốm vang danh thế giới một thời của Trường Mỹ nghệ Biên Hòa tập trung vào các dòng sản phẩm gốm trang trí nhiều màu sắc, hoa văn chạm khắc đặc sắc, màu men lạ. Đa số những men này được chế tạo từ nguyên liệu tự nhiên như: tro rơm, tro lò, thủy tinh (mảnh)… Những loại men được bà Balick cùng các cộng sự người Việt tạo ra thời bấy giờ là men ta (men làm từ tro), men màu xanh đồng, men đá đỏ (men làm từ đá ong Biên Hòa).

Gốm Biên Hòa ngày xưa đẹp về kiểu dáng, họa tiết và cả chất men. Nét đặc trưng nhất và cũng là niềm tự hào của gốm Biên Hòa là “men xanh đồng trổ bông” hay “xanh đồng trổ bông”. Theo các tài liệu lịch sử, khoa học, gốm Biên Hòa là thương hiệu gốm Việt duy nhất được định danh trên trường quốc tế. Gốm Biên Hòa cũng là trường hợp duy nhất trong nền gốm Việt Nam cả ngàn năm tuổi có thương hiệu gốm trùng khớp với danh xưng địa phương (vert de Bien Hoa). Không đơn thuần chỉ là địa danh, di sản văn hóa gốm sứ Biên Hòa thật sự xứng đáng như một biểu tượng quan trọng của Biên Hòa nói riêng, của Đồng Nai nói chung.

Trong cuốn Biên Hòa Sử - lược, nhà khảo cứu Lương Văn Lựu nhận xét: “Mỹ phẩm của Trường Mỹ nghệ Biên Hòa được các nhà ngoại giao quốc tế lưu ý và các mỹ thuật gia Âu, Á ưa thích nhất là đồ gốm. Dù có màu sắc nhưng vẫn giản dị đơn sơ, không lòe loẹt, chóa mắt, trầm tĩnh, nhu mì, có vẻ đẹp kín đáo, dịu dàng, vĩnh viễn, thuần túy Á Đông, dung hòa kim cổ. Nhờ vậy mà khi đặt một mỹ phẩm gốm Biên Hòa vào trong phòng các tòa nhà, bất kỳ ở địa điểm nào, cũng đẹp”.

Lê Quyên

Bài 2: Gốm Biên Hòa - Đồng Nai vươn ra thị trường thế giới