Hành trình trở về kỳ diệu của 'báu vật' Lâm Đồng

Du khách chiêm ngưỡng đàn đá tại Bảo tàng Lâm Đồng

15 năm trước, Bảo tàng tỉnh Lâm Đồng (cũ) đón nhận một niềm vui lớn khi đã sưu tầm được phần còn lại của các thanh đàn đá mà trước kia chủ nhân của chúng đã vô tình cho đi cách xa nơi nó vốn tồn tại hàng trăm cây số.

Cơ duyên

Năm 2008, ông Lương Nguyên Minh, lúc đó là Phó Trưởng Ban Quản lý di tích Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng trong một chuyến đi công tác đã vô tình nghe tin ở huyện Di Linh có người đã phát hiện một số thanh đá rất đẹp và hiện vẫn còn đang lưu giữ. Với cái tâm của một người làm công tác bảo tồn yêu di sản, ông Minh ngay lập tức xin địa chỉ và báo lại cho Bảo tàng Lâm Đồng để có hướng thu hồi nghiên cứu, gìn giữ và phát huy tác dụng.

Ngay sau đó, lãnh đạo Bảo tàng Lâm Đồng đã cử người xuống xã Hòa Nam, huyện Di Linh (tỉnh Lâm Đồng cũ). Ông Nguyễn Xuân Dũng - Trưởng Phòng Sưu tầm - Quản lý hiện vật nhớ lại: “Tìm kiếm cả buổi vẫn chưa ra địa chỉ, ấy vậy mà như một cơ duyên, khi vào làm việc với UBND xã Hòa Nam lại vô tình được biết, người mà chúng tôi đang tìm chính là anh Trọng - Phó Chủ tịch UBND xã Hòa Nam (thời điểm lúc bấy giờ). Anh Trọng kể các anh chị tìm tới đây là đúng rồi, sự thật cũng đúng như tin báo, nhưng giờ thì khác rồi”.

Theo lời kể của anh Trọng: Năm 2002, trong một lần đào hố trồng cây, ở độ sâu khoảng hơn 1 m, bố của anh là ông Nguyễn Văn Thắng, vô tình phát hiện có rất nhiều thanh đá lạ được xếp ngay ngắn theo hàng, các thanh đá có dáng dài, thân mỏng, có độ to nhỏ, dài ngắn khác nhau, tuy nhiên, có ai nghĩ đó là đàn đá hay di sản văn hóa gì đâu, nên ông cứ xếp gọn vào gốc cây để đó. Sau một thời gian, mấy người còn mang ra lót làm đường đi. “Để đó cũng chẳng làm gì, nên ông cụ đã cho đi mất rồi, mà cho cũng lâu lắm rồi”, anh Trọng buông thõng câu trả lời.

Theo trí nhớ của anh Trọng, vào khoảng năm 2005, một người bà con của anh Trọng ở Vũng Tàu tới chơi thấy mấy thanh đá lạ nên xin về làm cảnh. Người này đã chọn một số thanh “đẹp” nhất và chở về Vũng Tàu. Số còn lại, gồm những thanh “xấu” và một số thanh gãy thì để lại. Đến đầu năm 2006, có người bà con của gia đình anh Trọng, trú tại Bảo Lộc tới chơi, thấy lạ nên cũng xin nốt. Nguyên một bộ sưu tập đã bị tứ tán, di trú về Vũng Tàu và Bảo Lộc.

Bảo tàng Lâm Đồng hiện đang lưu giữ 5 bộ đàn đá quý giá

Bất ngờ nối tiếp niềm vui

Sau nhiều lần liên lạc, người đàn ông tên Ninh, bà con của anh Trọng ở phường B’Lao - Bảo Lộc đã phản hồi thông tin, cho biết vẫn còn giữ các thanh đá đó.

Anh Ninh kể lại: Dịp lên nhà anh Trọng chơi thấy các thanh đá đẹp vứt lăn lóc, thấy tiếc nên xin về, phải chở bằng xe máy hai chuyến mới hết, về nhà xem kỹ cũng nghi là đàn đá vì đã có lần anh nhìn thấy đàn đá tại Bảo tàng Lâm Đồng, có nhiều người tới xem cũng đã rất thích. “Tôi dự định, sau này có nhà cửa đàng hoàng sẽ trưng bày để chơi cho vui vậy thôi. Có mấy người ở Sài Gòn nghe tin đã lên hỏi mua với giá trên 20 triệu đồng, nhưng tôi không bán”, anh Ninh nói về việc giữ lại các thanh đàn đá.

Tất cả các thanh đàn đá xin về, được anh Ninh để trong các bao tải lẫn với đống củi cạnh chuồng gà ở phía sau nhà. Có một điều gây sốc đến độ choáng ngợp cho đội ngũ sưu tầm của Bảo tàng Lâm Đồng, đó là số lượng của các thanh đá. Trước đây, các bộ đàn đá được phát hiện ở Lâm Đồng thông thường chỉ có vài thanh cho đến hơn chục thanh là nhiều. Nhưng ở đây, có tới 25 thanh bao gồm cả các đoạn gãy (vết gãy từ xưa) nhưng vẫn còn nhiều thanh còn nguyên vẹn, trên thân các thanh đá còn rất rõ dấu vết chế tác của người xưa để lại.

Trưởng Phòng Sưu tầm của Bảo tàng Lâm Đồng chia sẻ cảm giác tìm được bộ đàn đá Hòa Nam vẫn như chuyện xảy ra mới hôm qua: “Gõ thử vào thanh đá thấy âm thanh phát ra rất trong, nhận thấy đúng là hiện vật có giá trị. Chúng tôi thay nhau chuyển các thanh đá nặng bám đầy bụi bẩn xếp thành hàng trước sân nhà anh và lấy nước rửa sạch, sau đó, chúng tôi cố gắng thuyết phục anh cho mang các thanh đá về bảo tàng để bảo quản, lưu giữ và nghiên cứu theo quy định của Luật Di sản văn hóa”.

Nhưng bất ngờ vẫn chưa hết, khi thủ tục bàn giao sắp hoàn thành, chuẩn bị xếp hiện vật lên xe, như có linh tính mách bảo phải kiểm tra kỹ lại, anh Nguyễn Xuân Dũng nâng bó củi cạnh ổ gà lên phát hiện thấy một bao tải đã mục, kéo ra và phát hiện thêm 5 thanh đá nữa, nâng tổng số các thanh và các đoạn gãy lên 30 (trong đó có một thanh gãy làm đôi).

“Mang các thanh đá trở về bảo tàng, niềm vui xen lẫn với lo lắng vì vẫn chưa thu hồi được hết các thanh đá cùng được phát hiện. Điều này sẽ rất khó khăn trong công tác nghiên cứu sau này, vì khi đo tần số âm thanh, hay phân thành từng bộ chắc chắn khó có thể biết được chính xác các thông tin về chúng”, anh Dũng nhớ lại.

Năm 2009, toàn bộ các thanh đàn đá được đưa đi TP Hồ Chí Minh để các chuyên gia giám định và nghiên cứu. Trong số đó, có GS Tô Vũ, PGS-TS Bùi Chí Hoàng và nhiều học giả uy tín khác. Kết luận ban đầu cho thấy đây có thể là sưu tập gồm nhiều bộ đàn đá khác nhau, có niên đại khoảng 2.500 năm đến 3.000 năm. Tuy nhiên, các thanh đá này lại có âm điệu rất lệch nhau và rất khó để xếp lại thành các bộ do còn thiếu nhiều thanh khác.

Âm thanh đồng điệu tìm về

Những ngày đầu năm 2010, Bảo tàng Lâm Đồng nhận được tin báo từ anh Trọng, nói đã liên hệ lại được với người bà con ở Vũng Tàu, các thanh đàn đá được cho là đã mất trước đó vẫn còn nguyên và họ cũng đã đồng ý trao lại cho Bảo tàng Lâm Đồng. Hi vọng hoàn thiện các bộ đàn đá trong sưu tập lại được nhen nhóm.

Trong chuyến đi công tác tại TP Hồ Chí Minh, ông Phạm Hữu Thọ - Giám đốc Bảo tàng Lâm Đồng đã tới Vũng Tàu gặp được anh Thanh, chủ nhân của các thanh đá. Năm 2005, khi mang về, vì cho là đồ cổ quý giá, nên anh Thanh đã đào nền gạch của sàn nhà và chôn giấu chúng. Khi được đào lên, đoàn công tác của Bảo tàng Lâm Đồng tiếp tục kinh ngạc trước số lượng của chúng, có tới 16 thanh, chủ yếu là những thanh rất đẹp.

Đàn đá Đắk Sơn, hay bộ sưu tập đàn đá Hòa Nam cùng với các bộ đàn đá khác đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lâm Đồng, là những cứ liệu cụ thể để minh chứng cho kết luận, Lâm Đồng là một trong những cái nôi của đàn đá. Dưới miền trầm tích của mảnh đất này còn chứa rất nhiều bí ẩn thú vị.

Bộ đàn đá Hòa Nam (gọi tên từ nơi chúng được phát hiện) qua 2 lần tìm kiếm có tới 46 thanh, con số quá ấn tượng với một phát hiện khảo cổ học, đặc biệt là với loại hình đàn đá. Từ quá trình phát hiện đến cách sắp xếp, có thể thấy rằng, bộ đàn đá Hòa Nam là một tập hợp của nhiều thanh, nhiều bộ khác nhau, được người xưa chôn giấu khi chủ nhân của chúng xảy ra sự cố, hoặc được chôn theo một mục đích tâm linh nào đó, đến nay vẫn chưa có bằng chứng xác thực để chứng minh.

Lam Anh.