Hòa Bình: Chú trọng các giải pháp đồng bộ để bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường

Thầy mo thực hành nghi lễ tại Lễ hội khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình năm 2025

Mo Mường sử thi thần thoại, gắn liền với đời sống của người Mường

Mo Mường Hòa Bình là một chỉnh thể gồm các lễ thức Mo, lời Mo và diễn xướng Mo. Quá trình hành lễ Mo Mường là sự tiến hành các lễ thức Mo, khấn và ngâm lời Mo thông qua vai trò diễn xướng của ông Mo. Cho đến nay, người Mường ở các vùng Mường trên địa bàn tỉnh Hòa Bình chủ yếu thực hành 5 làn điệu mo được dân gian đặt tên là "Ò hoi”, "Dà dê”, "Hâm mo”, "Dà đôông” và "Hệu kệu”. Dựa trên thống kê của các nhà nghiên cứu, sự tồn tại thực tế của Mo Mường Hòa Bình và mức độ phổ biến của các lễ thức, xác định nghi lễ Mo Mường Hòa Bình bao gồm 12 lễ thức cơ bản, gồm: Nhập khăng, Tống Tlùng, cúng thần Kẹ, Đạp ma, Dâng ăn, Gọi nhờ nổ, Nhìn họ - nhìn Mường, Mo lên trời - xuống đất, Mo kể chuyện, Mo nhà xe, Chia cắt chia lìa, Về rừng.

Lịch sử Mo Mường chưa ai rõ có từ bao giờ, chỉ biết có lâu lắm rồi. Và Mo sử thi Đẻ đất - đẻ nước được xác định là rất lâu đời. Không biết ai sáng tạo ra Mo Mường, có thể từ tập thể.

Về nguồn gốc sinh ra thầy Mo trong truyền thuyết dân gian, mỗi vùng lại có những truyền thuyết dân gian khác nhau. Mo Mường là một loại nghề nghiệp, nghề Mo bắt đầu hình thành từ khi xã hội Mường có sự phân chia giai cấp. Tầng lớp thầy Mo như một công cụ thần quyền để cai trị dân Mường bằng cả cường quyền và thần quyền. Thầy Mo được coi như người có năng lực phi thường giúp kết nối người sống và người chết, điểm tựa tâm lý cho gia chủ trong khi nhà có tang. Thầy Mo là người có uy tín trong cộng đồng.

Mo Mường gắn liền với vòng đời của con người, từ khi sinh ra cất tiếng khóc chào đời, mo cầu cho trẻ hay ăn, chóng lớn. Tuổi trưởng thành, vai trò của thầy Mo thể hiện qua đám cưới, trong lễ cúng gia tiên hai họ đến đón dâu hay lễ mừng nhà mới, lễ mát nhà, cầu sức khỏe, bình an. Trong các lễ hội bản Mường, mo cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa vụ bội thu. Khi nhắm mắt xuôi tay về với Mường Trời, thầy mo đóng vai trò là cầu nối tiễn hồn người chết sang thế giới bên kia.

Mo Mường là sáng tạo vĩ đại của người Mường. Mo tích tụ gần như toàn bộ những giá trị hợp thành văn hóa Mường: lịch sử, văn học, xã hội, nghệ thuật, tín ngưỡng, sinh hoạt... Trong đó, phản ánh rõ nét thế giới quan, nhân sinh quan của người Mường cần được trân trọng, bảo tồn. Có người nói rằng, Mo Mường là cuốn bách khoa thư dân gian về người Mường còn chưa được nghiên cứu, hiểu biết thấu đáo, đầy đủ.

Thầy mo thực hành nghi lễ tại lễ hội đồng bào dân tộc Mường

Câu lạc bộ Mo - sức sống ở các vùng Mường Hòa Bình

Câu lạc bộ Mo Mường huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình được thành lập và đi vào hoạt động đã góp phần huy động các nguồn lực, tạo chuyển biến tích cực của người dân tham gia giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường.

Nghệ nhân Bùi Hồng Bào, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Mo Mường huyện Tân Lạc cho biết: Câu lạc bộ Mo Mường của huyện Tân Lạc chính thức ra mắt và đi vào hoạt động từ tháng 3 năm 2022. Câu lạc bộ Mo mường của huyện tập hợp được những nghệ nhân giỏi ở 15/16 xã trong huyện Tân Lạc. Sau 3 năm đi vào hoạt động, hiện nay Câu lạc bộ Mo Mường huyện Tân Lạc có 105 hội viên tham gia sinh hoạt, trong số này có 10 nghệ nhân ưu tú, hiện đang làm hồ sơ cho 12 nghệ nhân ưu tú và 01 nghệ nhân nhân dân. Hoạt động của Câu lạc bộ Mo Mường huyện Tân Lạc đã góp phần tạo chuyển biến tích cực trong nhân dân tham gia giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, động viên các nghệ nhân tiếp tục thực hành, truyền dạy, gìn giữ các áng Mo.

Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Lựng, xóm Lầm, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình

Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Lựng, xóm Lầm, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình cho biết: “Từ nhỏ, tôi đã thích nghe mo, nhưng mãi đến năm 25 tuổi mới chính thức theo học nghề và năm 27 tuổi bắt đầu hành nghề Mo. Tôi đã đem những áng Mo Mường tới cầu phúc, khuyên răn bà con khắp mọi nơi trong từng nếp ăn ở, sinh hoạt văn hóa đời thường; trong các đám cưới, đám ma, làm nhà, cúng mụ, trong các lễ hội cộng đồng như lễ hội Khai hạ Mường Bi, đến các ngày lễ lớn của tỉnh như: Ngày hội Văn hóa dân tộc Mường Hòa Bình; Lễ kỷ niệm ngày thành lập tỉnh; Ngày hội Văn hóa - Thể thao các dân tộc Tây Bắc, Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình”.

Được biết, Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Lựng là một trong 08 người đầu tiên của tỉnh Hòa Bình được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, từ năm 2015 cho đến nay. Ông còn là một trong số ít nghệ nhân được tham gia diễn xướng Mo Mường tại Sommelo (Phần Lan).

Thầy mo thực hành nghi lễ tại Lễ hội khai hạ Mường Bi, huyện Tân Lạc, Hòa Bình

Không chỉ ở huyện Tân Lạc, hiện nay, trên địa bàn tỉnh Hòa Bình thành lập được nhiều Câu lạc bộ Mo Mường tại các huyện: Cao Phong, Lạc Sơn, Tân Lạc, Yên Thủy, Kim Bôi. Các Câu lạc bộ hiện thu hút khoảng 200 thành viên là nghệ nhân và hàng trăm người tâm huyết, đóng góp tích cực vào việc gìn giữ, phát huy giá trị, tạo điều kiện cho các nghệ nhân giao lưu, học hỏi kinh nghiệm, truyền dạy cho thế hệ trẻ, lan tỏa giá trị di sản văn hóa mo Mường trong đời sống Nhân dân.

Trên cơ sở hoạt động của các Câu lạc bộ, ngành Văn hóa – Thể thao và Du lịch đã định hướng để thầy Mo ở các vùng Mường cùng sưu tầm, nghiên cứu, biên tập và xây dựng thành các cuốn sách về Mo của mỗi vùng với đặc thù riêng. Đặc biệt, ở các địa phương đang thực hiện Dự án 6 về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch trong Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, một phần nguồn vốn đã hỗ trợ các nghệ nhân về trang phục để thực hành, truyền dạy Mo Mường cho thế hệ trẻ. Qua thời gian, mô hình của các Câu lạc bộ Mo Mường hoạt động hiệu quả, thu gom được nhiều tư liệu quý, các nghệ nhân tích cực tham gia. Không chỉ dừng lại ở hoạt động trên địa bàn, các Câu lạc bộ đã tổ chức giao lưu, trao đổi, chia sẻ và tiếp nhận được các thông tin mới. Điều này trước đây là rất khó để các thầy Mo ngồi với nhau, bởi mỗi thầy Mo có một vị thế riêng, mang tính tâm linh. Nhưng bây giờ, hầu hết các thầy Mo đều có sự hài hòa, kết nối, chia sẻ - điều này có ý nghĩa, hiệu quả lớn trong việc bảo tồn giá trị Mo Mường.

Bảo tồn và phát huy giá trị Mo Mường tạo nên sức lan tỏa sâu rộng của di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Trước thực tế Mo có nguy cơ mai một, các nghệ nhân ngày càng lớn tuổi, không gian diễn xướng dần thu hẹp, tỉnh Hòa Bình đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường. Ở từng địa phương, tùy theo điều kiện đã có những việc làm cụ thể để "giải cứu” những áng Mo Mường.

Trong những năm qua, tỉnh Hòa Bình ban hành nhiều văn bản quan trọng trên lĩnh vực văn hóa, trong đó xác định Mo Mường là một trong những di sản cần bảo tồn, giữ gìn và phát huy trong đời sống cộng đồng như Chỉ thị số 08-CT/TU, ngày 20/1/2016 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy Đảng đối với công tác giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường trên địa bàn tỉnh được ban hành. UBND tỉnh đã thành lập Ban Chỉ đạo Mo Mường Hòa Bình; xây dựng kế hoạch lập Hồ sơ khoa học di sản văn hóa Mo Mường Hòa Bình trình Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản cấp quốc gia năm 2016. Năm 2018, UBND tỉnh phê duyệt và ban hành Đề án "Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường Hòa Bình giai đoạn 2019 - 2025 và những năm tiếp theo”.

Mới đây, tỉnh Hòa Bình ban hành Đề án "Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và Nền văn hóa Hòa Bình giai đoạn 2023 - 2030 trên địa bàn tỉnh. Từ đó, nhận thức của các cấp, các ngành và cộng đồng xã hội về những giá trị văn hóa Mo Mường có nhiều chuyển biến tích cực.

Với sự quan tâm đầu tư của tỉnh, sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Năm 2015, tỉnh đón nhận bằng bảo trợ của Liên hiệp các hội UNESCO Việt Nam cho di sản văn hóa "Mo Mường Hòa Bình”. Ngày 19/01/2016, Bộ trưởng Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch có Quyết định số 246/QĐ-BVHTTDL đưa Mo Mường vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Năm 2020, mo Mường được Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo chọn lựa xây dựng hồ sơ quốc gia di sản văn hóa mo Mường đệ trình UNESCO ghi danh trong danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Hòa Bình là đơn vị chủ trì và chịu trách nhiệm chính, các địa phương khác phối hợp thực hiện. Bên cạnh công tác xây dựng hồ sơ quốc gia, tỉnh đã, đang tập trung tuyên truyền, giới thiệu, quảng bá giá trị, sưu tầm, tư liệu hóa và thực hiện bảo tồn, phát huy di sản văn hóa mo Mường.

Đồng chí Nguyễn Văn Toàn, Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Hòa Bình cho biết: Từ việc lưu truyền Mo Mường thông qua truyền khẩu (vì người Mường chưa có chữ viết), đã có nhiều công trình sưu tầm, nghiên cứu, dịch thuật Mo Mường theo phương pháp phiên âm từ tiếng La-tinh, nhưng do nhiều cách ghi khác nhau nên chưa truyền tải được hết nội dung và giá trị của Mo Mường. Vì vậy, lập hồ sơ khoa học về Mo Mường và xây dựng bộ chữ viết dân tộc Mường có thể coi là “khâu đột phá”. Bởi chỉ có chữ viết mới có thể ghi lại Mo Mường một cách chính xác, để từ bản ghi chính thức này dịch Sử thi Mo Mường sang tiếng Anh và các ngôn ngữ khác phục vụ cho việc lập hồ sơ khoa học về Mo Mường. Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hòa Bình đã phối hợp Viện Ngôn ngữ học thuộc Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam tổ chức nghiên cứu, thực hiện đề tài khoa học “Xây dựng Bộ chữ viết dân tộc Mường phục vụ cho việc bảo tồn, phát huy văn hóa Mường tại tỉnh Hòa Bình”.

Năm 2016, UBND tỉnh ban hành Quyết định phê chuẩn Bộ chữ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình; chỉ đạo triển khai Đề án dạy và học Bộ chữ dân tộc Mường trên địa bàn toàn tỉnh; tái bản sách Mo Mường Hòa Bình năm 2019. Điều này có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình xây dựng hồ sơ Mo Mường cũng như công tác bảo tồn và phát triển giá trị Mo Mường trong đời sống. Đồng thời, lựa chọn một số nội dung phù hợp, đặc biệt là Mo Sử thi để đưa vào chương trình Giáo dục di sản trong bậc học phổ thông trên địa bàn tỉnh. Trong các chương trình, sự kiện văn hóa của tỉnh đã đưa nội dung trình diễn văn hóa Mo Mường gắn quảng bá di sản với phát triển du lịch cộng đồng, tạo nên bản sắc riêng của văn hóa, con người, du lịch tỉnh Hòa Bình. Từ đó góp phần nâng cao giá trị của di sản văn hóa Mo Mường, làm cho di sản văn hóa trở thành tài sản, là hành trang chung của dân tộc.

Bên cạnh đó, tỉnh Hòa Bình động viên các nghệ nhân Mo Mường tiếp tục thực hành và truyền dạy di sản Mo Mường thường xuyên. Xem xét, lựa chọn và đề nghị công nhận nghệ nhân Mo Mường là nghệ nhân ưu tú theo quy định; xây dựng và ban hành cơ chế, chính sách đãi ngộ, tôn vinh người có công bảo tồn, giữ gìn, truyền dạy và học Mo Mường cho phù hợp để kịp thời khuyến khích, động viên đội ngũ nghệ nhân Mo quan tâm hơn nữa đến công tác đào tạo, xây dựng đội ngũ nghệ nhân kế cận. Quá trình lưu truyền Mo Mường được thực hiện thông qua truyền khẩu, trước đây đã có nhiều công trình sưu tầm, nghiên cứu, dịch thuật Mo Mường theo phương pháp phiên âm từ tiếng La tinh, nhưng do nhiều cách ghi khác nhau nên chưa truyền tải được hết nội dung và giá trị của Mo Mường.

Tầng lớp thầy Mo như một công cụ thần quyền để cai trị dân Mường bằng cả cường quyền và thần quyền

Mo Mường là sự kết tinh những kinh nghiệm trong lao động sản xuất, ứng xử văn hóa, triết lý nhân sinh, thể hiện thiết tha tình yêu cuộc sống, yêu con người, yêu quê hương xứ sở, thể hiện khí phách, cốt cách của con người và vùng đất miền núi bản Mường ở Hòa Bình. Mo chính là tính cách, là tâm hồn và đạo nghĩa của dân Mường. Nhiều công trình nghiên cứu văn hóa, văn học, nhân học của các học giả trong nước và quốc tế đã nghiên cứu, làm sáng tỏ các giá trị của Mo Mường càng khắc họa thêm sức sống trong lòng dân tộc Mường.

Trải qua nhiều thế kỷ, đến nay, Mo Mường vẫn có sức sống bền bỉ với dân tộc Mường nói riêng và các dân tộc anh em trên địa bàn tỉnh nói chung, các thế hệ người Mường đã lưu giữ, truyền miệng và phát huy một cách bền vững những giá trị của Mo Mường, tạo nên sức sống, sức lan tỏa sâu rộng của di sản văn hóa phi vật thể vô cùng quý giá này. Mo Mường đã góp phần hình thành, dưỡng nuôi cốt cách, tâm hồn của bao thế hệ giàu truyền thống văn hóa, lịch sử dân tộc Mường và vùng đất Hòa Bình.

Mộc Miên