Hợp nhất HTX thế nào để nâng hiệu quả hoạt động?

Kinh tế tập thể, với hạt nhân là các HTX, đã có những bước tiến đáng kể trong những năm gần đây. Tuy nhiên, nếu nhìn vào bức tranh toàn cảnh, quy mô của các HTX nông nghiệp, lĩnh vực chiếm tỉ trọng lớn nhất, vẫn còn rất manh mún và nhỏ bé, tạo ra điểm nghẽn lớn trong khả năng cạnh tranh. Sự nhỏ lẻ này không chỉ là vấn đề về số lượng mà còn là rào cản về chất lượng và hiệu quả hoạt động.

Quy mô "tí hon" khó tham gia chuỗi giá trị

Theo thống kê, cả nước có khoảng trên 22.000 HTX nông nghiệp. Dù số lượng lớn, nhưng quy mô bình quân của mỗi HTX chỉ đạt khoảng 183 thành viên. Đây là con số khiêm tốn, chỉ bằng 1/10 so với quy mô tối thiểu cần thiết để đạt hiệu quả kinh tế trên thị trường quốc tế. Đặc biệt tại các vùng trọng điểm nông nghiệp như Đồng bằng sông Cửu Long, nơi có điều kiện thổ nhưỡng tốt nhất để sản xuất hàng hóa lớn, quy mô thậm chí còn nhỏ hơn, chỉ đạt khoảng 77 thành viên/HTX.

Phần lớn các HTX hiện nay vẫn nằm ở nhóm quy mô nhỏ và siêu nhỏ, với doanh thu dưới 20 tỷ đồng hoặc tổng vốn dưới 10 tỷ đồng. Sự nhỏ bé này dẫn đến một "bẫy phát triển" kéo dài: quy mô nhỏ cản trở việc huy động vốn lớn để đầu tư vào máy móc, công nghệ hiện đại, đồng thời làm suy yếu khả năng đàm phán để tích tụ ruộng đất phục vụ sản xuất hàng hóa lớn. Hậu quả là các HTX luôn phải hoạt động với công nghệ lạc hậu, năng suất thấp và chi phí vận hành cao.

Sự yếu thế trong đàm phán cũng là hệ quả nhãn tiền. Các HTX nhỏ không có “tiếng nói” đủ mạnh để thương lượng giá đầu vào (vật tư, phân bón) và giá đầu ra (tiêu thụ sản phẩm) với các doanh nghiệp, từ đó bị động trước biến động thị trường, dẫn đến lợi nhuận của thành viên thấp và thiếu động lực gắn bó lâu dài.

Đặc biệt, đầu tư cho công nghệ số, xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc, hay áp dụng quản trị số đòi hỏi chi phí ban đầu lớn, vượt quá khả năng tài chính của các HTX quy mô nhỏ. Nếu không thay đổi quy mô, các HTX sẽ mãi mắc kẹt trong nền kinh tế truyền thống, không thể hưởng lợi từ làn sóng chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ.

Tinh thần của Nghị quyết 57 ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị đã nhấn mạnh phải chuyển đổi tư duy từ "làm nông nghiệp bằng kinh nghiệm" sang "làm kinh tế bằng công nghệ và dữ liệu." Việc này chỉ có thể thực hiện hiệu quả trên một quy mô đủ lớn, nơi việc đầu tư công nghệ được tối ưu hóa trên diện tích và số lượng thành viên rộng hơn. Sáp nhập HTX chính là con đường cụ thể hóa Nghị quyết 57.

HTX Ái Nghĩa là mô hình kinh tế tập thể có đến 2.000 thành viên, thực hiện từ các khâu đầu vào đến chế biến và bao tiêu đầu ra.

Khi các HTX cùng ngành nghề, cùng địa bàn (đặc biệt là sau sáp nhập đơn vị hành chính) hợp nhất lại, họ tạo ra một sức mạnh tổng hợp vượt trội để tiếp cận các gói tín dụng, chính sách hỗ trợ và tự tin đầu tư vào công nghệ cao như canh tác thông minh, nhà màng, và hệ thống tự động hóa. HTX sau sáp nhập cho phép quản trị tập trung, thống nhất quy trình sản xuất, kiểm soát chất lượng đồng bộ, từ đó dễ dàng áp dụng các nền tảng số hóa trong quản lý thành viên, quản lý chuỗi cung ứng, và thương mại điện tử. Cuối cùng, HTX lớn có đủ tiềm lực xây dựng thương hiệu quốc gia và quốc tế, tham gia vào các sàn giao dịch nông sản lớn, kết nối trực tiếp với các nhà nhập khẩu, xóa bỏ khâu trung gian kém hiệu quả.

Quá trình hợp nhất HTX để tạo ra những "người khổng lồ" không phải là mô hình xa lạ, mà đã là kinh nghiệm thành công ở nhiều quốc gia tiên tiến, nơi mà HTX đóng vai trò trụ cột trong ngành nông nghiệp.

Điển hình là Hàn Quốc. Từ năm 1961, quốc gia này đã có chủ trương hợp nhất HTX nông nghiệp nhằm tăng cường hiệu quả. Đến năm 1973, quá trình này cơ bản hoàn tất. Kết quả là số lượng HTX giảm mạnh từ 21.042 đơn vị (năm 1961) xuống còn chưa đến 1.000 đơn vị vào năm 2010. Ngược lại, quy mô thành viên mỗi HTX tăng từ trung bình 82 lên hơn 2.000 thành viên/HTX. Các HTX Hàn Quốc hiện nay đã vượt qua vai trò cung cấp dịch vụ đơn thuần, kiểm soát toàn bộ chuỗi giá trị từ sản xuất, chế biến, đến tiêu thụ, tạo ra sự ổn định và sức cạnh tranh đáng kinh ngạc.

Tương tự, tại Đan Mạch, quốc gia này đã thực hiện sáp nhập 214 HTX nông nghiệp năm 1991 thành 127 HTX có quy mô lớn hơn. Ngày nay, HTX nông nghiệp Đan Mạch hoàn toàn chi phối thị trường, điển hình là lĩnh vực chế biến và tiêu thụ sản phẩm sữa bò chiếm 90% và chế biến/bán thịt lợn chiếm 96% thị phần, với doanh thu khổng lồ, là minh chứng rõ ràng cho sức mạnh của sự hợp nhất.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, việc giảm số lượng đi đôi với tăng quy mô là mô hình thành công đã được kiểm chứng. Việt Nam cần học hỏi và mạnh dạn đi theo xu hướng này, coi đó là bước đi cơ bản nhất để chuyển mình.

Xuất phát từ lợi ích của thành viên

Việc sáp nhập các đơn vị hành chính cấp xã đang tạo ra các địa bàn hành chính lớn hơn, với dân số, tài nguyên và quy mô kinh tế tập trung hơn. Đây là cơ hội “trời cho” để HTX rũ bỏ rào cản địa giới hành chính cũ, vốn đã trói buộc họ trong phạm vi hoạt động kém hiệu quả.

Tuy nhiên, quá trình sáp nhập HTX cũng tiềm ẩn nhiều rào cản. Những vướng mắc lớn nhất tập trung vào vấn đề tài chính, xử lý công nợ và sự khác biệt về văn hóa quản trị. Sự khác biệt về cách thức tổ chức, uy tín của ban lãnh đạo và niềm tin giữa các nhóm thành viên trong HTX cũ có thể dẫn đến xung đột nội bộ nghiêm trọng nếu không được giải quyết thỏa đáng.

TS Trần Minh Hải, Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn, cho rằng việc sáp nhập phải đi từ nhu cầu và lợi ích cốt lõi của thành viên, chứ không thể là mệnh lệnh hành chính từ trên xuống. Đây là nguyên tắc vàng của kinh tế tập thể.

Rào cản lớn nhất hiện nay là việc xử lý tài sản, đặc biệt là xử lý công nợ và tài sản không chia của các HTX cũ. Thành viên của HTX cũ làm ăn hiệu quả không chấp nhận gánh nợ khó đòi cho HTX sáp nhập. Việc tính toán giá trị cổ phần của thành viên lớn tuổi, đã góp từ lâu, cũng là một bài toán phức tạp mà các HTX cần có hướng dẫn rõ ràng từ cơ quan quản lý để tránh khiếu kiện.

Do đó, cần phải tiến hành thẩm định tài chính minh bạch. Trước khi sáp nhập, cần có đơn vị độc lập tiến hành thẩm định kỹ lưỡng, công khai về tài sản, vốn góp, và công nợ của tất cả các HTX liên quan. Sự minh bạch này là nền tảng để tránh xung đột và xây dựng niềm tin giữa các thành viên.

Cùng với đó cần thống nhất văn hóa quản trị. HTX mới cần xây dựng một Điều lệ thống nhất, đề cao tính dân chủ, công khai và đặc biệt là phải chuyển đổi từ mô hình quản lý truyền thống sang quản lý số hóa để đảm bảo sự vận hành hiệu quả và theo kịp yêu cầu của Nghị quyết 57.

Huyền Trang