Huyền thoại trong lòng cát

Huyền thoại ở vùng cát anh hùng

Kẻ thù có thể có bom đạn mạnh đến đâu, nhưng làm sao đánh bại được những con người sẵn sàng hy sinh tất cả để bảo vệ Tổ quốc. Địa đạo Kỳ Anh (xã Tam Thăng, Tam Kỳ, Quảng Nam) dù không nổi tiếng bằng địa đạo Củ Chi - một trong những hệ thống đường hầm nổi tiếng nhất, được mệnh danh là “đất thép thành đồng” của miền Nam Việt Nam, hay làng địa đạo Vịnh Mốc (Quảng Trị), nhưng ở đó những con người đã sống và chiến đấu trên vùng cát trắng trường kỳ cho đến ngày toàn thắng.

Giữa bom đạn ác liệt, trong những đường hầm chật hẹp và thiếu thốn đủ bề, những con người nhỏ bé nhưng mang trong mình tinh thần thép vẫn ngày đêm bám trụ, chiến đấu. Họ không chỉ chống lại kẻ thù bằng súng đạn mà còn bằng sự thông minh, khéo léo trong từng tấc đất, từng lớp cây lá ngụy trang.

Đình Thạch Tân, nơi địa đạo được khởi nguồn.

Những năm kháng chiến chống Mỹ, địch tổ chức hành quân càn quét dữ dội, lùng ráp vây bắt nhiều chiến sĩ cách mạng và người dân vô tội bị tra tấn, thủ tiêu, nhưng Đảng bộ và nhân dân xã Kỳ Anh (tên cũ của xã Tam Thăng bây giờ) quyết tâm thực hiện phương châm “một tấc không đi, một ly không rời”, quyết “bám đất, bám làng” tận dụng mọi thời cơ đánh địch.

Địa đạo Kỳ Anh bắt đầu đào từ tháng 5/1965 và hoàn thành vào năm 1967. Tổng chiều dài địa đạo khoảng 32 km, chiều rộng từ 0,5 - 0,8 mét, chiều cao khoảng 0,8-1mét tùy theo địa thế của mỗi thôn từ Thạch Tân, Vĩnh Bình, Kim Đới... Lực lượng đào địa đạo từ bộ đội, du kích địa phương, phụ nữ, nông dân, thanh thiếu niên. Đầu năm 1966 khi địa đạo mới hình thành chưa nối tiếp liên hoàn, địch càn vào làng kêu gọi đầu hàng nhưng cán bộ, dân quân chống trả ngoan cường, quyết liệt, địch dã man bơm chất độc xuống hầm và 11 cán bộ, dân quân anh dũng hy sinh.

Đình làng Thạch Tân là ngôi đình cổ, được xây dựng từ 300 năm trước, lòng đất dưới đình làng là nơi khởi nguồn của những đường hầm địa đạo chằng chịt được bố trí đào chạy dài men theo các lùm cây, bờ tre, mương nước. Miệng hầm nằm trong các nhà dân, gian bếp, chuồng bò, đình, bụi tre, đống rơm, giếng nước, gốc cây và được ngụy trang cẩn thận. Trong đó quy mô và sử dụng địa đạo có hiệu quả nhất là ở thôn Thạch Tân và thôn Vĩnh Bình. Bởi nơi đây ngoài các yếu tố hỗ trợ tự nhiên như cây cối rậm rạp, kênh mương, đình, nhà dân liền kề, dưới tầng đất cát trắng còn có một lớp đất cóc (đá ong) khó bị sụp lún.

Ông Huỳnh Kim Ta, trưởng thôn Thạch Tân, Trưởng ban Quản lý Di tích địa đạo Kỳ Anh cho biết, địa vực vùng cát của Kỳ Anh giáp biển và khu đầm lầy sông Đầm nên vùng đất này khá nhiều cát phủ. Để đào sâu và giữ được vách địa đạo vững sau mùa nước không phải dễ. Các chiến sĩ, dân quân du kích nghĩ ra cách dùng “dầu rái” và tre đan vốn hay sử dụng trong việc làm ghe, thuyền cùng các trục gỗ, trục tre để dàn tường vững ở các tuyến địa đạo.

Còn các con đường nhánh địa đạo không thẳng mà lại quanh co chạy dưới các lũy tre, vì rễ tre ở trên lại là các “mái đan” vững chắc giữ đất chống sụp. Đất đào được gánh từng gánh ra sông Đầm, sông Trường Giang đổ để xóa dấu vết hoặc vun thành những nấm mộ gió trong các khu nghĩa địa để địch không nghi ngờ.

Cùng địa đạo, bãi Sậy sông Đầm với địa hình đầm, sông, nước, sậy mọc um tùm cao lút đầu người, quanh đầm cây cối rậm rạp, đầm lầy đầy thức ăn như tôm, lươn, cá, rau tươi sống góp phần phục vụ đời sống của quân dân Kỳ Anh, đồng thời đây cũng là nơi che chở cho dân quân du kích góp phần hỗ trợ cùng địa đạo ngăn chặn địch tập kích bất ngờ vào làng.

Cùng với đó, ở quanh làng nhân dân trồng tre dày đặc kết hợp một trận địa chông, mìn trong khu vực chiến đấu và một hệ thống kênh mương dẫn nước quanh làng tạo thành một trận địa làng chiến đấu khá kín. Trong lòng địa đạo, có đoạn từng giấu đến 3 tiểu đoàn, và ước có sức chứa 1.500 người. Từ khi địa đạo hình thành, lực lượng của ta ít bị tổn thất trước sự càn quét đánh phá ác liệt bằng bom, đạn và phi pháo của kẻ thù, giúp quân dân Kỳ Anh trụ bám bảo tồn lực lượng, tổ chức phản công, tập kích địch bất ngờ và giữ vững địa bàn.

Cây rỏi cổ thụ hơn 500 tuổi từng là nơi cảnh giới, bây giờ vẫn vững chãi như lòng dân Thạch Tân - Kỳ Anh sắt son với cách mạng.

Địa chỉ đỏ của lòng yêu nước

Trên một vùng cát trắng bị chia cắt bởi 2 con sông, nằm cạnh các đồn bót địch như Tuần Dưỡng (Thăng Bình), An Hà (Tam Kỳ) và cách tỉnh đường Quảng Tín chỉ vài cây số đường chim bay, trước sự tấn công anh dũng của quân dân Kỳ Anh đã gây cho địch nhiều thiệt hại nặng nề. Địch bắt đầu tổ chức phản công càn quét, dùng dây xích cột vào cột đình làng Thạch Tân cho xe tăng kéo nhằm làm đổ đình, song trước sự uy nghi của đình cũng như đình đã được hóa thân bởi sức mạnh bám trụ của nhân dân nên địch không tài nào phá nổi, hiện cột đình vẫn còn lằn vết tích dây xích đau thương đó.

Cây rỏi cổ thụ trên 500 tuổi của làng Thạch Tân chính là nơi bao lớp người làng đứng trên đó để theo dõi địch trước mỗi cuộc càn quét về vùng đông. Hay như giếng ông Kỳ, nơi lấy nước sinh hoạt cho cả xóm đã biến thành miệng hầm địa đạo ăn thông với kênh mương rồi thoát ra sông Đầm. Thời điểm chiến tranh ác liệt, mỗi nhịp gàu là một tín hiệu giữa người ở trên và người dưới nước. Thông qua giếng này đồng bào ở phía trên đã kịp thời báo hiệu cho lực lượng ta ở dưới hầm biết được tình hình địch còn hay rút, nhiều hay ít.

Để rồi các lực lượng quân ta chủ động bài binh bố trận, bố trí ngụy trang, che đậy hầm địa đạo, rút vào ẩn nấp an toàn. Mấy chục năm trải qua bom đạn chiến tranh và bão gió, cây rõi hay chiếc giếng vẫn đứng đó kiên trung bất khuất như lòng dân Thạch Tân - Kỳ Anh sắt son với cách mạng.

Dưới lòng địa đạo có nhiều khu vực rộng có thể chứa nhiều người, là nơi tổ chức sơ cấp cứu thương binh, nơi tiếp tế lương thực cho lực lượng quân ta.

Có lẽ hiếm có nơi nào trên thế giới này có hệ thống địa đạo như Việt Nam. Những Củ Chi, Vịnh Mốc, Kỳ Anh, không chỉ là những đường hầm chằng chịt trong lòng đất, đó là câu chuyện của những người giữa bắt bớ kìm kẹp, đạn bom, vẫn quyết “một tấc không đi, một ly không rời” bảo vệ quê hương. Khắp vùng cát của Thạch Tân, Vĩnh Bình, Kim Đới… những con người kiên trung bất khuất đã hòa vào dòng chảy cách mạng của quê hương, làm nên những kỳ tích ở vùng đông Tam Kỳ một thời.

Nhờ có Địa đạo Kỳ Anh mà nhân dân xã Tam Thăng trong những năm ác liệt nhất của cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước (1965- 1975) đã giữ vững được vùng giải phóng, nuôi giấu, che chở lực lượng cách mạng và làm bàn đạp mở rộng tấn công địch. Trong 10 năm chiến tranh giữ nước đau thương, gian lao mà anh dũng ấy quân và dân Kỳ Anh đánh địch 1.052 trận, loại địch ra khỏi vòng chiến đấu 3.751 tên, trong đó 55 tên Mỹ, diệt 57 tên ác ôn, bắt sống 150 tên, diệt gọn 5 trung đội dân vệ và biệt lập, một đại đội biệt kích, một trung đội Mỹ, đánh thiệt hại nặng 6 trung đội dân vệ, 3 đại đội và 3 tiểu đoàn Cộng hòa, bắn cháy 3 máy bay, 15 xe quân sự, thu 500 súng các loại.

Một chiến công nổi bậc nhất là tại miệng hầm công khai sau vườn nhà mẹ Thân, vào năm 1967 đơn vị du kích thôn Vĩnh Bình do đồng chí Châu Thanh Truyền (AHLLVTND) chỉ huy đã đánh và tiêu diệt Bộ chỉ huy tiểu đoàn và 2 đại đội của địch, trong đó 1 đại đội Cộng hòa (Tiểu đoàn 2- trung đoàn 5), một đại đội thám kích do tên thiếu tá Trương Châu chỉ huy. Đồng thời địa đạo Kỳ Anh là nơi tổ chức sơ cấp cứu thương binh, nơi tiếp tế lương thực cho lực lượng vũ trang quân khu, tỉnh đội góp phần lập chiến công hiển hách oai hùng.

Từ trong lòng đất, ánh sáng cứ lấp lánh theo những câu chuyện, theo những cái tên. Sinh ra và lớn lên ở mảnh đất Thạch Tân - nơi có chiều dài địa đạo Kỳ Anh nhiều nhất, ông Huỳnh Kim Ta (67 tuổi), trưởng thôn Thạch Tân và cũng là hướng dẫn viên kiêm quản lý địa đạo.

Ông Huỳnh Kim Ta cũng trải qua những năm tháng chiến tranh và cũng từng ở trong lòng địa đạo này khi còn là cậu bé. Trong ký ức của ông Ta, những ngày đào địa đạo, gần như cả xã được huy động. Ngay cả ông hồi đó mới là một cậu bé cũng nhớ như in những đêm đào địa đạo. Nhiệt tình, thân thiện, dễ gần và am hiểu về địa đạo Kỳ Anh… là những yếu tố giúp ông Huỳnh Kim Ta quản lý, bảo vệ, cùng người dân và chính quyền các cấp giữ gìn di tích cách mạng này trong suốt nhiều năm qua. Năm 1978, ông tham gia nhập ngũ để chống lại quân Polpot ở Campuchia, cho đến năm 1981 mới về lại quê hương.

“Là Di tích lịch sử cấp quốc gia, một địa chỉ đỏ của du lịch TP.Tam Kỳ, địa đạo kỳ anh đã trở thành một điểm du lịch thu hút nhiều du khách trong và ngoài tỉnh tới. Những chiếc xẻng, cuốc, dao rựa để đào đất hay trạc, thúng mủng dùng trong việc vận chuyển đất rồi các loại vũ khí như chông hom lờ, mìn tự tạo, súng chiến đấu… luôn có sức gợi rất lớn đối với du khách tham quan ở nhiều lứa tuổi!”, ông huỳnh Kim Ta cho biết.

Miệng hầm được ngụy trang kín đáo từ cây rơm, giếng nước.

Căn nhà bảo tàng nhỏ của Di tích địa đạo Kỳ Anh nằm ngay cạnh cửa đình Thạch Tân, nơi để ba chiếc tủ kính trưng bày các dụng cụ đào địa đạo và vũ khí chiến đấu. Nhìn những hiện vật đơn giản mà tạo nên những mét địa đạo trong lòng cát mới thấy nể phục ý chí sắt đá của quân và dân ta. Vũ khí đánh giặc không đâu xa xôi, chỉ là cuốc vó, xẻng ngắn đào địa đạo. Mỗi bên tường bảo tàng nhỏ dựng các tấm bản đồ địa đạo và bảng lớn liệt kê danh sách các liệt sĩ cùng tên các Bà mẹ VNAH của xã. Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, nhưng các chiến tích ấy vẫn hiển hiện lên trên mảnh đất nay đã trở thành no ấm, vui tươi.

Từng con người, từng căn hầm, từng hiện vật, từng cây cỏ gắn bó với địa đạo là một phần lịch sử hào hùng của nhân dân Quảng Nam “Trung dũng kiên cường, đi đầu diệt Mỹ” nói chung và Kỳ Anh nói riêng. Những người ở Kỳ Anh còn liên quan đến địa đạo không nhiều. Kỳ Anh có đến 59 Mẹ Việt Nam anh hùng, 203 liệt sỹ và nhiều gia đình có công cách mạng.

Địa đạo Kỳ Anh là dấu ấn lịch sử của thời kỳ đấu tranh chống Mỹ cứu nước. Năm 1994 xã Tam Thăng tự hào được nhà nước ta phong tặng danh hiệu cao quý “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”. Năm 1997, địa đạo Kỳ Anh được công nhận di tích lịch sử cấp Quốc gia, là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần bất khuất kiên trung của cả một dân tộc anh hùng cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Tiêu Dao - Bảo Anh