Khoa học hành vi – mảnh ghép còn thiếu của thị trường dịch vụ tư vấn tâm lý

Khoa học hành vi chuyên nghiên cứu về các hoạt động tiềm thức, cách vận hành bên trong mỗi cá nhân và tìm hiểu các hoạt động này ảnh hưởng như thế nào đến các hoạt động và quyết định quan trọng của con người.

Khoa học hành vi bao gồm nhiều ngành khoa học khác nhau, như tâm lý học, xã hội học, kinh tế học, khoa học chính trị và nhân học. Các nhà nghiên cứu sẽ quan tâm đến việc nghiên cứu hành vi của con người và động vật trong nhiều bối cảnh khác nhau, bao gồm cả trong môi trường tự nhiên và trong phòng thí nghiệm, từ đó đưa ra các giải pháp cải tiến thiết bị máy móc, tạo ra sản phẩm sáng tạo, đặc biệt ứng dụng vào trong vận hành doanh nghiệp giúp nâng cao hiệu suất quản trị doanh nghiệp. Ngành khoa học này ít được nhắc đến ở Việt Nam, nhưng thật ra đã được ứng dụng và thực hành từ rất lâu.

Đi vào sản xuất năm 2002, Protec hiện là một trong những công ty sản xuất nón bảo hiểm hàng đầu Việt Nam. Việc dự liệu được thị trường và cho ra đời những chiếc nón bảo hiểm chất lượng, vừa cỡ người dùng Việt Nam là kết quả của hoạt động nghiên cứu khoa học hành vi của người tham gia giao thông do nhà sáng lập Protec Greig Craff khởi xướng.

Singapore: khoa học hành vi góp phần định hình chính sách công

Cuối năm 2018, Ngân hàng Thế giới (WB) đã công bố báo cáo nghiên cứu về 10 nước đổi mới và ứng dụng sớm nhất khoa học hành vi trong việc thiết lập chính sách công, gồm Úc, Canada, Đan Mạch, Pháp, Đức, Hà Lan, Peru, Singapore, Mỹ và Anh.

Nhóm tác giả của WB viết rằng Singapore đã đưa những hiểu biết về khoa học hành vi vào việc ban hành chính sách rất sớm, từ những năm 1960. Ví dụ như chiến dịch vệ sinh toàn quốc “Keep Singapore Clean” vào năm 1968 hay chương trình kế hoạch hóa gia đình “Stop at two” năm 1972…

Nhiều bộ, cơ quan chính phủ ở Singapore đã nhuần nhuyễn kết hợp những hiểu biết về hành vi vào việc hoạch định chính sách. Báo cáo thời điểm 2018 của WB nói có ít nhất 15 cơ quan chính phủ, có những đơn vị gồm nhiều đến vài chục nhà nghiên cứu hay chuyên gia về khoa học hành vi. Chính phủ cũng hợp tác với Đại học Quốc gia Singapore (NUS), trường Chính sách công Lý Quang Diệu và Đại học Quản lý Singapore (SMU) để tích hợp tư duy thiết kế và khoa học hành vi vào chính sách công. Chính phủ cũng làm việc với nhiều nhà tư vấn trong và ngoài nước nhằm nâng cao năng lực của khu vực tư nhân trong tư duy thiết kế và khoa học hành vi.

Đài Bắc bắt đầu thay đổi thiết kế đèn giao thông từ năm 1998 nhờ nghiên cứu hành vi người qua đường. Thiết kế có hình cậu bé chạy nhanh khi đèn xanh. Ở 5 giây cuối khi đèn còn xanh, đèn cũng phát ra âm thanh thúc giục khách đi nhanh hơn. Ảnh: Taiwan News

Các ứng dụng của khoa học hành vi đã mang lại nhiều lợi ích cụ thể.

Chẳng hạn, dự án Buddy Clean của Cơ quan Môi trường Quốc gia (NEA) đã tận dụng ảnh hưởng và phản hồi của bạn bè đồng trang lứa để nâng cao nhận thức của học sinh về việc giữ vệ sinh trường lớp và tôn trọng người lao công. Bằng cách tăng phí đậu xe, chính phủ đã có thể khuyến khích người dân chuyển sang phương tiện công cộng, mà không cần đến các biện pháp trừng phạt cứng nhắc. Cơ quan cấp nước thì cung cấp đồng hồ nước dễ đọc thông số và báo dữ liệu theo thời gian thực để giúp người dùng có thông tin trực quan, tiết kiệm lượng nước tắm, giặt và sinh hoạt.

Chỉ cần chuyển sang sử dụng các tờ giấy màu hồng - thay vì màu trắng, Cơ quan thuế và Bộ Nhân lực đã tăng tỷ lệ nộp thuế đúng hạn thêm 3-5%, khoảng 1,1 triệu đô la Mỹ trong các khoản thanh toán thuế đúng hạn mỗi năm.

Thị trường bỏ ngỏ

Tại Việt Nam, phần lớn mọi người quen thuộc với cụm “tâm lý học” hơn là “khoa học hành vi”. Các cụm tâm lý học đường, tâm lý xã hội, tâm lý học kinh doanh hay tâm lý học trong kinh doanh quen thuộc với người Việt hơn. Bởi đây là các mảng được quan tâm nhiều nhất tại Việt Nam.

Về mặt lý thuyết, các trường phổ thông hay tiểu học cần có một chuyên gia tư vấn tâm lý học đường theo Thông tư 31-2017 và Thông tư 20-2023 của Bộ Giáo dục và Đào tạo, bên cạnh chuyên viên y tế. Nhưng hầu hết đều mang tính hình thức, làm cho có bởi các trường hoặc khó khăn trong tuyển dụng hoặc thiếu hụt tài chính.

Bác sĩ Phạm Văn Giào, Viện trưởng Viện Ứng dụng Khoa học Tâm lý - Giáo dục (IAPE) tại TPHCM, nói rằng: “Ba mươi năm trước, mối đe dọa lớn nhất với học sinh là rượu, thuốc lá, mang thai, các chất gây nghiện... Nhưng ngày nay, vấn đề rộng lớn hơn nhiều, gồm sự lo âu, trầm cảm, bắt nạt bạn bè, tự hại bản thân và các rối loạn tâm thần khác”.

Các dịch vụ tham vấn tâm lý bên ngoài cũng muôn hình vạn trạng. Tại một vài bệnh viện công, mức giá thấp nhất là khoảng 150.000-500.000 đồng mỗi lượt khám. Giá tại các trung tâm tư vấn khác cao hơn, từ 300.000-1 triệu đồng cho 30 phút đầu tiên, cứ mỗi 15 phút sau đó được tính thêm 25% giá ban đầu. Có trung tâm tính theo giờ từ 800.000 đồng đến vài triệu đồng, tùy theo uy tín và danh tiếng của các chuyên gia và trung tâm.

Với các rối loạn tâm trí và tinh thần, như trầm cảm chẳng hạn, các chuyên gia, bác sĩ tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần sẽ thực hiện thêm các bài kiểm tra tâm lý, xét nghiệm máu và điện não đồ, kèm theo các loại thuốc đặc trị. Có thể kể tên các nơi được bệnh nhân và người nhà tin tưởng như Bệnh viện Lão khoa Trung ương, Bệnh viện Đại học Y Dược TPHCM, Bệnh viện Đại học Y Phạm Ngọc Thạch, Phòng khám Hello Doctors, Trung tâm Y khoa Vạn Hạnh…

Các quỹ đầu tư cũng quan tâm đến thị trường còn bỏ ngỏ. Đặc biệt là mảng dịch vụ tư vấn tâm lý, khoa học hành vi nhằm giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu suất quản trị. Một nguồn tin nói với Kinh tế Sài Gòn rằng một quỹ đầu tư cổ phần tư nhân (PE) vừa góp vốn cho một hãng tư vấn tâm lý, khoa học hành vi mới thành lập. Mục tiêu của startup này là cung cấp một bộ công cụ để giúp doanh nghiệp đo lường các thông số, xây dựng văn hóa doanh nghiệp…

Nhiều trường đại học Việt Nam có ngành tâm lý học. Nhưng sinh viên chỉ được học kỹ năng lắng nghe và thấu cảm, kỹ năng giao tiếp hiệu quả, rèn luyện khả năng chịu đựng và tính kiên trì. Các trường nói rằng sinh viên ra trường có thể làm các nghề chuyên viên trị liệu tâm lý, giáo viên tâm lý, chuyên viên kỹ năng sống, nhân viên tuyển dụng… với mức lương 8-12 triệu đồng/tháng. Mức lương này với kiến thức, kinh nghiệm còn mỏng thì khó có thể có được những nhà trị liệu tâm lý lâm sàng đúng chuẩn mà doanh nghiệp FDI lớn rất coi trọng.

Các công ty tuyển dụng trong nước cạnh tranh “sòng phẳng”, ngang ngửa với các hãng nước ngoài trong việc săn nhân tài, với mức thù lao đến ba tháng lương hợp đồng chính thức hoặc 30% gói lương năm đầu tiên. Tuy vậy, họ hoàn toàn bỏ qua và đánh rơi mảng dịch vụ tư vấn sức khỏe tâm lý có giá trị cao và ổn định vào tay các doanh nghiệp có vốn nước ngoài.

Chẳng hạn, công ty cung cấp dịch vụ tư vấn, trị liệu tâm lý và khoa học hành vi cho một ngân hàng quốc tế tại TPHCM là một công ty có vốn nước ngoài.

Một nhân viên tài năng của ngân hàng này có biểu hiện sao nhãng trong công việc. Thông thường, doanh nghiệp Việt sẽ sa thải ngay mà không tìm hiểu nguyên nhân. Nhưng ngân hàng đã nhờ đường dây nóng dịch vụ tâm lý trò chuyện với nhân viên này. Hãng tư vấn đã phát hiện nhân viên bị chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế.

Thường thì anh không thể đi ngủ sớm vì cứ lo âu cửa nhà dưới chưa đóng, kẻ trộm có thể đột nhập. Anh kiểm tra đi kiểm tra lại nhiều lần cửa đã khóa chưa đến tận 2-3 giờ sáng thì mệt quá mới chợp mắt. Đến 5 giờ sáng anh đã phải thức dậy để chuẩn bị đi làm. Thiếu ngủ thường xuyên nên hiệu quả công việc của anh này giảm đi thấy rõ. Các trị liệu tâm lý và kết hợp với thuốc giúp anh trở lại bình thường. Ngân hàng không phải mất đi nhân viên tài năng và kinh nghiệm.

Ricky Hồ