Khung pháp lý AI phải 'xanh hóa', 'kiểm soát quyền lực' và có tầm nhìn toàn cầu

Sau phát biểu mở đầu của Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan về tốc độ phát triển "nhanh gấp nhiều lần" của AI, các đại biểu đã đi sâu vào các vấn đề kỹ thuật và chính sách, đòi hỏi một đạo luật phải mang tính đột phá và nhân văn.

Triết lý và tầm nhìn: định hướng AI theo bản sắc Việt Nam

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (Lạng Sơn) đã nhấn mạnh triết lý cốt lõi của đạo luật: "Không phải để kiểm soát AI mà để định hướng AI" theo cách vừa mở đường cho sáng tạo, vừa bảo vệ con người, cân bằng giữa tự do, đổi mới và an toàn xã hội.

Ông nhận định dự luật không chỉ là văn bản kỹ thuật mà còn là "tuyên ngôn tư duy phát triển của Việt Nam", muốn AI trở thành "một động lực mới, sức mạnh mới, năng lực cạnh tranh mới" cho đất nước.

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (Lạng Sơn) đã nhấn mạnh triết lý cốt lõi của đạo luật: "Không phải để kiểm soát AI mà để định hướng AI" - Ảnh: Quochoi.vn

Cùng với đó, ông Nghĩa và các đại biểu khác đã đề xuất 4 trụ cột chiến lược:

- Tăng cường bảo vệ Sở hữu trí tuệ cho các sáng tạo AI.

- Phát triển hạ tầng tính toán quốc gia mạnh mẽ để đảm bảo AI Việt Nam được đào tạo trên các giá trị Việt Nam và không lệ thuộc vào mô hình nước ngoài.

- Đề xuất Việt Nam nên đi đầu trong việc đề xuất một Công ước quốc tế về an toàn AI để thiết lập chuẩn mực chung toàn cầu.

Đại biểu Nguyễn Thanh Cầm (Đồng Tháp) bày tỏ sự lo ngại sâu sắc về mặt trái của AI, như việc "xói mòn niềm tin con người" khi thật giả lẫn lộn, và khả năng thao túng tâm lý và hành vi của con người. Bà cũng cảnh báo AI có thể làm "suy giảm khả năng tư duy độc lập, cảm nhận, cảm thụ của con người", những yếu tố làm con người khác biệt với cỗ máy.

Khung pháp lý: Phân định trách nhiệm và quản lý rủi ro

Phiên thảo luận đặc biệt đi sâu vào các cơ chế quản lý và phân định trách nhiệm pháp lý. Đại biểu Thạch Phước Bình (Vĩnh Long) đưa ra một loạt kiến nghị mang tính hệ thống:

Đại biểu Thạch Phước Bình (Vĩnh Long) - Ảnh: Quochoi.vn

Về Giải thích từ ngữ (Điều 3): Nhiều thuật ngữ quan trọng như "hệ thống AI rủi ro cao" hay "khả năng kiểm soát của con người" còn định tính, thiếu tiêu chí kỹ thuật rõ ràng, dễ gây tranh chấp. Ông đề xuất tham khảo định nghĩa Mô hình AI đa dụng (GPAI) của Liên minh Châu Âu và bổ sung các định nghĩa về "nội dung giả lập" (Deepfake) để phục vụ gắn nhãn.

Về Phân loại Rủi ro (Điều 11, Điều 12): Danh mục AI rủi ro cao đang "quá rộng", dễ tạo gánh nặng tuân thủ không cần thiết cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Cần rà soát lại, chỉ tập trung vào những hệ thống có thể tác động lớn tới quyền con người, sức khỏe, tài chính, và an toàn xã hội.

Về Quyền Người Dùng: Dự thảo còn thiếu các quyền quan trọng theo chuẩn quốc tế như quyền từ chối quyết định hoàn toàn tự động và quyền yêu cầu giải thích (rất quan trọng trong lĩnh vực tài chính, y tế, tuyển dụng).

Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) yêu cầu làm rõ trách nhiệm pháp lý của 4 chủ thể (nhà phát triển, nhà cung cấp, bên triển khai, người sử dụng). Ông đưa ra ví dụ: hệ thống phát triển tốt về đạo đức AI có thể bị nhà cung cấp/người sử dụng "lái ra sử dụng những công nghệ hoạt động có tính xấu hơn" để lừa gạt, do đó cần phân định rõ ràng.

Đại biểu Nguyễn Thị Lệ Thủy (Bến Tre) đồng tình với quản lý rủi ro theo 4 mức độ, nhưng lưu ý các quy định hiện hành "chỉ tập trung nhiều vào bên triển khai và người sử dụng mà chưa làm rõ vai trò của nhà phát triển và nhà cung cấp", đặc biệt đối với các sản phẩm từ nước ngoài.

Đại biểu Hoàng Minh Hiếu (Nghệ An) nêu vấn đề xung đột pháp luật khi áp dụng cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) giữa Luật AI và các luật khác (như Luật Thủ đô), đề nghị cần xác định rõ ưu tiên áp dụng ngay trong dự thảo.

Đại biểu Nguyễn Văn Cảnh (Gia Lai) đề nghị bổ sung quy định thành lập một "Trung tâm Phản ứng nhanh xử lý sự cố AI" ở các cấp độ (quốc gia, bộ, ngành, địa phương) để xử lý kịp thời những sự cố do lỗi chủ quan hoặc AI vượt tầm kiểm soát.

Thúc đẩy và quản lý Đổi mới Sáng tạo

Các đại biểu cũng đặc biệt quan tâm đến các chính sách hỗ trợ phát triển, bao gồm cơ chế thử nghiệm và quỹ hỗ trợ.

Đại biểu Hoàng Minh Hiếu (Nghệ An) kiến nghị mở rộng phạm vi miễn trừ trong cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) để gỡ bỏ rào cản từ "các luật khác có liên quan". Ông cũng đề nghị bổ sung cơ chế hỗ trợ bảo hiểm hoặc ngân sách của Nhà nước cho các doanh nghiệp khởi nghiệp phát triển hệ thống AI rủi ro cao (ví dụ: xe tự lái) để tránh nguy cơ phá sản chỉ vì một tai nạn thử nghiệm.

Quốc hội tiến hành thảo luận tại hội trường về Dự thảo Luật AI - Ảnh: Quochoi.vn

Đại biểu Nguyễn Thanh Cầm (Đồng Tháp) kiến nghị Quỹ Phát triển AI Quốc gia cần hỗ trợ cả ứng dụng, thương mại hóa và hạ tầng điện toán, không chỉ dừng ở nghiên cứu. Bà yêu cầu phải có cơ chế giám sát minh bạch với Hội đồng khoa học độc lập và công khai thông tin hỗ trợ.

Đại biểu Lưu Bá Mạc (Lạng Sơn) đề xuất bổ sung quy định về "trí tuệ nhân tạo xanh" (Green AI). Ông yêu cầu các nhà phát triển phải có trách nhiệm và biện pháp giảm thiểu phát thải, sử dụng năng lượng tái tạo, tối ưu hóa thuật toán để tiết kiệm tài nguyên, và cần có chính sách khuyến khích từ Chính phủ cho lĩnh vực này.

Xã hội và nhân lực: Bảo vệ trẻ em và đạo đức công nghệ

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) bày tỏ sự thận trọng đặc biệt với việc tích hợp nội dung AI vào chương trình bắt buộc giáo dục phổ thông, nhất là cấp tiểu học, do học sinh còn non nớt về nhận thức và tư duy phản biện. Bà đề nghị việc thiết kế chương trình phải theo lứa tuổi, bắt đầu bằng kiến thức cơ bản, lý thuyết về AI và đạo đức công nghệ trước khi đi vào ứng dụng trực tiếp, đồng thời phải luật hóa các nguyên tắc để bảo vệ trẻ em trong sử dụng AI.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TP.Hồ Chí Minh) đề nghị bổ sung yêu cầu Đánh giá tác động đạo đức xã hội (Social Ethical Impact Assessment) ngay từ giai đoạn thiết kế hệ thống rủi ro cao, giúp dự báo rủi ro từ sớm và bảo vệ nhóm dễ bị tổn thương. Ông cũng đề xuất đào tạo nguồn nhân lực AI cần bao gồm cả chương trình về quyền riêng tư, an ninh mạng và đạo đức công nghệ.

Đại biểu Trần Khánh Thu (Hưng Yên) nhấn mạnh cần bổ sung chính sách đào tạo kỹ sư chuyên sâu AI và đặc biệt là chính sách đào tạo bố trí nguồn lực cho chính quyền địa phương (cấp cơ sở) để ứng dụng AI, vì hiện nay nhiều địa phương còn thiếu nhân sự có kỹ năng.

Các kiến nghị đã được Chính phủ và cơ quan soạn thảo tiếp thu nghiêm túc để hoàn thiện dự thảo luật, nhằm đáp ứng yêu cầu và khát vọng của các đại biểu hướng tới mục tiêu xây dựng "Quốc hội số, Quốc hội trí tuệ nhân tạo".

Nam Phong