Kiểm định khí thải: Lộ trình vì sức khỏe cộng đồng

Hình ảnh ùn tắc giao thông trên tuyến đường Nguyễn Trãi, hướng đi Ngã Tư Sở. Ảnh Phạm Công

Chuyển đổi dần, không đột ngột

Tình trạng ô nhiễm môi trường không khí tại Việt Nam những năm gần đây có xu hướng gia tăng, đặc biệt tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Bụi mịn PM2.5, loại bụi có kích thước siêu nhỏ dễ dàng xâm nhập cơ thể, đang xuất hiện thường xuyên hơn, lan rộng hơn cả về thời gian lẫn không gian. Với mức độ ô nhiễm ngày một cao, chất lượng môi trường sống bị đe dọa trực tiếp, kéo theo nhiều rủi ro sức khỏe cho cộng đồng. Một trong những nguyên nhân chính gây ra tình trạng này là lượng phương tiện cơ giới quá lớn, đặc biệt số lượng xe máy cũ nát không đáp ứng tiêu chuẩn khí thải. Nhiều phương tiện đã hết niên hạn, không còn khả năng kiểm soát phát thải nhưng vẫn lưu thông hằng ngày, góp phần đáng kể vào ô nhiễm.

Để giải quyết vấn đề, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ về lộ trình áp dụng quy chuẩn khí thải đối với xe mô tô và xe gắn máy lưu hành tại Việt Nam. Phó Trưởng phòng Quản lý chất lượng môi trường (Cục Môi trường) Trương Mạnh Tuấn cho biết, quy chuẩn chia thành bốn mức, thiết kế theo hướng chuyển đổi dần để tránh gây xáo trộn lớn cho người dân. Theo dự thảo, xe mô tô trên 50 phân khối, nhóm phương tiện phổ biến nhất, được phân theo năm sản xuất. Xe sản xuất trước năm 2008 áp dụng mức 1; xe sản xuất giai đoạn 2008–2016 áp dụng mức 2; xe sản xuất từ năm 2017 đến 30/6/2026 áp dụng mức 3. Các mẫu xe bắt đầu sản xuất từ năm 2027 trở đi sẽ phải đạt mức 4, mức khí thải cao nhất. Xe gắn máy dưới 50 phân khối cũng áp dụng tương tự.

Đáng chú ý, việc kiểm định sẽ bắt đầu từ ngày 1/7/2027 tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, cơ quan quản lý dự kiến dành thêm 18 tháng chuyển tiếp, trong giai đoạn này người dân sẽ làm quen với quy trình kiểm định và các xe chưa đạt chuẩn chưa bị xử lý. Sau thời hạn này, các biện pháp chế tài mới được áp dụng. Theo ông Trương Mạnh Tuấn, đây là lộ trình “hài hòa nhất”, nhằm cân bằng giữa yêu cầu bảo vệ môi trường và khả năng thích ứng của người dân. “Chúng ta không thể áp đặt quá đột ngột. Việc chuyển đổi cần có thời gian để người dân làm quen và chủ động kiểm định”, ông Trương Mạnh Tuấn cho biết.

Tại tọa đàm “Kiểm định khí thải xe cơ giới và vấn đề chống ô nhiễm không khí”, được tổ chức mới đây, PGS.TS Bùi Thị An, ĐBQH Khóa XIII khẳng định, ô nhiễm không khí từ phương tiện giao thông là tác nhân lớn thứ ba gây hại chất lượng không khí đô thị. Riêng tại Hà Nội, ước tính có tới 2,5 triệu xe máy cũ nát đang hoạt động trong tổng số hơn 11 triệu dân. Với lượng phương tiện như vậy, việc kiểm định không chỉ là công tác quản lý phương tiện mà còn liên quan trực tiếp đến sức khỏe người dân. ĐBQH Phạm Văn Hòa (tỉnh Đồng Tháp) cũng đồng tình: Việt Nam hiện có hơn 70 triệu phương tiện cơ giới, việc kiểm định là “bắt buộc”, nhưng đồng thời cần tính đến chính sách hỗ trợ người dân khó khăn, nhất là những người lao động đang sử dụng các phương tiện quá cũ, không có khả năng sửa chữa hay thay mới. Một bộ phận xe máy cũ nát “không thể kiểm định nổi” và buộc phải tiêu hủy. Nếu không có chính sách hỗ trợ phù hợp, việc này có thể tạo ra áp lực lớn lên nhóm lao động thu nhập thấp.

Bảo đảm an sinh xã hội

Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi cho biết, trong phiên thảo luận giám sát việc thực hiện Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 tại Quốc hội, vấn đề ô nhiễm không khí, đặc biệt tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh được đánh giá là “nóng và cấp bách”. Vì vậy, Quốc hội dự kiến thông qua nghị quyết giám sát chuyên đề, trong đó nhấn mạnh yêu cầu kiểm soát khí thải phương tiện giao thông, bao gồm cả xe máy. Việc kiểm định là cần thiết, nhưng cần đáp ứng bốn yêu cầu: hệ thống tiêu chuẩn khả thi; hạ tầng kiểm định đồng bộ; tính toán đầy đủ lợi ích các bên liên quan; và cơ chế giám sát, xử phạt minh bạch, ứng dụng công nghệ mới như AI hoặc camera theo dõi quy trình kiểm định.

PGS.TS Bùi Thị An lưu ý rằng, việc kiểm định phải dựa trên đánh giá tác động xã hội, môi trường kỹ lưỡng nhằm tránh gây gánh nặng lên các nhóm dễ bị tổn thương. Người nghèo, người lao động mưu sinh bằng xe máy cũ cần được hỗ trợ phù hợp, có cơ chế chuyển đổi phương tiện minh bạch, rõ ràng. Dữ liệu kiểm định cần được công khai, truyền thông phải “đúng – đủ – sâu – liên tục” để người dân hiểu, ủng hộ và chủ động tham gia. Bên cạnh đó, PGS.TS Bùi Thị An đề nghị Quốc hội tăng cường giám sát nhằm bảo đảm quá trình triển khai minh bạch, tránh tiêu cực. Viện trưởng Viện Môi trường đô thị và công nghiệp Việt Nam, GS.TS Nguyễn Hữu Dũng cũng cho rằng, khối lượng xe cần kiểm định trong những năm tới sẽ rất lớn. Vì vậy, mô hình xã hội hóa là giải pháp cần thiết. Ông đề xuất cho phép các trung tâm sửa chữa xe máy, đại lý bán xe trở thành điểm kiểm định được cấp phép, giúp giảm tải cho hệ thống trạm kiểm định tập trung.

ĐBQH Phạm Văn Hòa cũng ủng hộ xã hội hóa, nhưng cho rằng đây là lĩnh vực kinh doanh có điều kiện nên Nhà nước cần hỗ trợ về đất đai, thuế, đào tạo nhân lực. ĐBQH Phạm Văn Hòa đặc biệt nhấn mạnh phải rút kinh nghiệm từ sai phạm trong ngành đăng kiểm ô tô thời gian qua, tránh để xảy ra tiêu cực, trục lợi. Về phía cơ quan quản lý, ông Trương Mạnh Tuấn cho biết việc ứng dụng công nghệ trong giám sát, như camera quan sát toàn bộ quá trình kiểm định, là giải pháp phù hợp trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay. Cách làm này giúp hạn chế sai phạm, bảo đảm công khai, minh bạch và tạo sự yên tâm cho người dân.

Lộ trình kiểm định khí thải xe mô tô và xe gắn máy là bước đi tất yếu để cải thiện chất lượng không khí và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, để chính sách đi vào cuộc sống, cần sự kết hợp hài hòa giữa yêu cầu môi trường, bài toán kinh tế và mục tiêu an sinh xã hội. Minh bạch dữ liệu, đồng bộ hạ tầng, hỗ trợ nhóm yếu thế và giám sát nghiêm minh sẽ tạo nên nền tảng để lộ trình này triển khai hiệu quả, hướng tới một bầu không khí trong lành hơn cho các đô thị Việt Nam.

Đại biểu Quốc hội Phạm Văn Hòa

Nguyễn Đăng