Kiểm soát ô nhiễm đất cần chế tài mạnh và đầu tư dài hạn

Ô nhiễm đất xuất phát từ nhiều hoạt động của con người

Tại Tọa đàm “Kiểm soát ô nhiễm môi trường đất Thực trạng và giải pháp” do Báo Đại biểu Nhân dân tổ chức chiều 22/12, PGS.TS. Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường cho biết, ô nhiễm đất không phải là vấn đề riêng của Việt Nam mà mang tính toàn cầu, gây tác động nghiêm trọng đến sức khỏe con người.

Quang cảnh Tọa đàm “Kiểm soát ô nhiễm môi trường đất Thực trạng và giải pháp”. Ảnh: Quang Khánh

Theo ước tính của Liên hợp quốc, suy thoái đất gây tổn thất từ 6.300 đến 10.600 tỷ USD mỗi năm, tương đương 15% GDP. Dự báo đến năm 2050, tổn thất do suy thoái đất toàn cầu có thể lên tới 23.000 tỷ USD và cần khoảng 4.600 tỷ USD để khắc phục. Riêng trong lĩnh vực nông nghiệp, suy thoái đất và ô nhiễm đất ảnh hưởng tới 10 đến 20% sản phẩm, đồng thời gây sức ép tới 50% nguồn nước toàn cầu trong sản xuất nông nghiệp.

PGS.TS. Nguyễn Đình Thọ cho rằng, nguyên nhân ô nhiễm đất xuất phát từ nhiều hoạt động của con người, bao gồm sinh hoạt với rác thải nhựa, rác thải thủy tinh; sản xuất công nghiệp, đặc biệt là nước thải và khí thải; sản xuất nông nghiệp với việc sử dụng thuốc trừ sâu, thuốc trừ cỏ. Bên cạnh đó là các tác động khác như thủy điện, phá rừng gây sạt lở đất, làm giảm khả năng hấp thụ nước của môi trường đất, dẫn đến ô nhiễm và suy thoái. Hoạt động xây dựng, đô thị hóa và xi măng hóa đô thị cũng khiến đất không thẩm thấu nước, nguồn nước ngầm suy giảm, gây sụt lún.

Viện trưởng Viện Sức khỏe nghề nghiệp và môi trường (Bộ Y tế) Lê Thanh Hải bổ sung, Tổ chức Y tế Thế giới đưa ra khái niệm “một sức khỏe” bao gồm sức khỏe con người, sức khỏe môi trường và sức khỏe động vật có mối liên hệ mật thiết, chi phối lẫn nhau. Trong đó, ô nhiễm không khí có thể gây ô nhiễm môi trường đất, ô nhiễm đất gây ô nhiễm môi trường nước và tất cả đều ảnh hưởng đến sức khỏe.

Theo ông Lê Thanh Hải, việc đất tương tác với sức khỏe phụ thuộc vào cách thức tiếp xúc. Tiếp xúc trực tiếp có thể gây bệnh về da; hít phải bụi hoặc hơi khí bốc lên từ đất ảnh hưởng đến đường hô hấp và thông qua trao đổi phế nang có thể dẫn tới các bệnh tim mạch, bệnh thần kinh. Đối với trẻ em, khả năng tự bảo vệ yếu nên có nguy cơ rối loạn phát triển nhận thức và tổn thương hệ miễn dịch. Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh rằng không phải cứ tiếp xúc với đất là thành bệnh, điều quan trọng nhất là giữ được sức khỏe của môi trường.

Khung pháp lý đã có nhưng thực thi còn hạn chế

Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi nhận định, ô nhiễm môi trường đất là một thách thức mang tính chất thầm lặng, ảnh hưởng lớn đến phát triển nông nghiệp bền vững, hệ sinh thái và đặc biệt là sức khỏe con người thông qua chuỗi thức ăn. Vấn đề này đang ngày càng trở nên cấp thiết và cần được giải quyết.

Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi. Ảnh: Quang Khánh

Theo ông Tạ Đình Thi, thời gian qua, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách pháp luật liên quan đến bảo vệ môi trường đất. Luật Bảo vệ môi trường 2020 dành riêng Mục 3, Chương II từ Điều 15 đến Điều 19 về bảo vệ môi trường đất. Luật Đất đai 2024 quy định các nguyên tắc sử dụng đất, bảo vệ đất, bảo vệ môi trường và không được lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật, phân hóa học làm ô nhiễm, thoái hóa đất tại Điều 5, cùng các điều khoản cụ thể tại Điều 31, 178, 182 và 189. Luật Trồng trọt 2018 cũng quy định việc sử dụng và bảo vệ đất trong canh tác tại Điều 55. Theo đánh giá của ông, đây là những khung pháp lý khá đầy đủ và toàn diện để tạo hành lang pháp lý cho công tác bảo vệ môi trường đất.

Dù vậy, công tác thực thi vẫn còn hạn chế. Các thông số quan trắc môi trường không khí và môi trường nước tương đối đầy đủ và đã ban hành quy chuẩn, trong khi số liệu quan trắc môi trường đất còn khiêm tốn, phụ thuộc nhiều vào công tác điều tra cơ bản. Việc lập bản đồ điều tra, đánh giá, phân loại và quy hoạch quản lý sử dụng đất gắn với chất lượng và sức khỏe đất còn những hạn chế nhất định. Nhận thức của cộng đồng về tác hại của ô nhiễm môi trường đất cũng chưa cao. Đặc biệt, xử lý ô nhiễm môi trường đất rất tốn kém và không đơn giản như xử lý ô nhiễm không khí và nước, đòi hỏi sự quan tâm đầu tư tương xứng.

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Quang Huân, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Halcom Việt Nam cho rằng, dù Luật Bảo vệ môi trường có hẳn một mục về ô nhiễm đất nhưng quy định vẫn chưa đủ mạnh. Những điều cấm gây ô nhiễm chưa được nêu quyết liệt, ảnh hưởng đến việc áp dụng chế tài xử lý. Công tác thanh tra, kiểm tra ở một số nơi còn mang nặng cảm tính, việc xử phạt thiếu sức răn đe.

Theo Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi, tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 247/2025/QH15 về tiếp tục nâng cao hiệu lực, hiệu quả thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường. Đây được xác định là kim chỉ nam cho công tác bảo vệ môi trường thời gian tới.

Ông Tạ Đình Thi lưu ý, cần hoàn thiện khung pháp lý để bảo đảm chế tài đủ mức răn đe và được thực thi nghiêm túc; thúc đẩy kinh tế tuần hoàn gắn với bảo vệ môi trường đất, coi chất thải là tài nguyên nhằm giảm thiểu lượng chất thải đưa vào môi trường đất. Hiện vẫn còn 38 trên 435 cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng chưa được xử lý xong, cần tập trung giải quyết. Bên cạnh đó, cần đầu tư vào công nghệ xử lý và phục hồi đất bị ô nhiễm, đồng thời đẩy mạnh truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng với cách tiếp cận dễ hiểu, dễ nhớ và dễ thực hiện.

Văn Hoàng