Kinh nghiệm cho Việt Nam từ cải cách thị trường carbon Kazakhstan

Ảnh minh họa. Nguồn: Unsplash

Thị trường carbon quốc tế được thiết lập đầu tiên trên cơ sở các cơ chế trong khuôn khổ Nghị định thư Kyoto (KP). Sau đó, các thị trường carbon nội địa và liên kết dần được hình thành, mở rộng tại nhiều quốc gia, khu vực.

Đề án Thành lập và phát triển thị trường carbon tại Việt Nam đặt mục tiêu xây dựng khuôn khổ pháp lý, thí điểm sàn giao dịch carbon trong giai đoạn từ năm 2025 đến 2028 và vận hành chính thức vào năm 2029. Do đó, việc học hỏi kinh nghiệm cũng như bài học từ các quốc gia đi trước là quan trọng đối với Việt Nam.

Theo nghiên cứu mới đây của Công ty tư vấn & Dịch vụ đổi mới khí hậu Klinova, Hệ thống Giao dịch Phát thải Kazakhstan (KAZ-ETS) là một trong những mô hình tiêu biểu mà Việt Nam có thể tham khảo để rút ra những bài học kinh nghiệm.

MÔ HÌNH HIỆU QUẢ NHƯNG VẪN CÒN HẠN CHẾ

Hệ thống Giao dịch Phát thải Kazakhstan (Kazakhstan Emissions Trading System – KAZ ETS) chính thức đi vào hoạt động từ tháng 1/2013, trở thành cơ chế “giới hạn và giao dịch” (cap-and-trade) đầu tiên tại Trung Á. Đây được coi là bước đi tiên phong của Kazakhstan trong việc ứng dụng công cụ thị trường để kiểm soát phát thải khí nhà kính.

Hiện nay, KAZ ETS đã bước sang giai đoạn thứ năm, bao phủ 135 doanh nghiệp và 212 cơ sở phát thải lớn trong các ngành điện năng, dầu khí và công nghiệp nặng. Tổng hạn ngạch năm 2024 được ấn định ở mức 161,2 triệu tấn CO2, chiếm khoảng 47% tổng phát thải quốc gia. Tỷ lệ bao phủ này khá cao so với nhiều hệ thống khác, thậm chí tương đồng với Hệ thống ETS của Liên minh châu Âu (EU ETS, khoảng 38%).

Khác biệt lớn nằm ở hiệu quả thực tế: trong khi giá carbon của EU ETS dao động quanh 90 USD/tấn CO₂e, thì ở Kazakhstan chỉ ở mức khoảng 1 USD/tấn CO₂e, thấp hơn khoảng 90 lần. Nguyên nhân chủ yếu đến từ cách phân bổ 100% hạn ngạch miễn phí và cho phép sử dụng không giới hạn tín chỉ bù trừ, dẫn đến dư thừa nguồn cung và mất tính khan hiếm.

Ảnh minh họa

Tuy nhiên, theo phân tích của Klinova, mặc dù khung giám sát - báo cáo khá toàn diện, KAZ ETS vẫn chưa phát huy được vai trò do một số nguyên nhân cốt lõi.

Thứ nhất, việc phân bổ miễn phí hạn ngạch làm giảm động lực. Khi 100% hạn ngạch được phát miễn phí trong suốt 5 giai đoạn, các doanh nghiệp không chịu áp lực tài chính để giảm phát thải. Kết quả là thị trường dư thừa hạn ngạch, giá carbon giảm mạnh và giao dịch ảm đạm. Nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” hoàn toàn không được áp dụng.

Thứ hai, phạm vi ngành bị giới hạn. Hệ thống chỉ bao phủ dưới một nửa tổng phát thải, trong khi lại loại trừ các ngành trọng điểm như giao thông vận tải - vốn là nguồn phát thải lớn toàn cầu.

Thứ ba, không có sự tham gia của các đơn vị định chế tài chính. Các ngân hàng, công ty môi giới, nhà đầu tư tổ chức không được phép tham gia giao dịch. Điều này khiến thị trường thiếu các nhà tạo lập giá, thiếu tính thanh khoản và không thể hình thành tín hiệu giá rõ ràng.

Thứ tư, chỉ giao dịch qua OTC (phi tập trung). Các giao dịch được thực hiện trực tiếp giữa các bên, thay vì qua sàn giao dịch mở. Điều này làm giảm tính minh bạch, hạn chế nhu cầu tham gia các dự án bù trừ, đồng thời kéo giá carbon xuống thấp hơn nữa.

Thứ năm, khung pháp lý còn yếu khi quy định hiện hành chưa có hướng dẫn chi tiết về cơ chế định giá carbon và giao dịch. Sự thiếu chắc chắn về pháp lý khiến hệ thống khó vận hành hiệu quả và kém hấp dẫn với nhà đầu tư.

Nhìn chung, những yếu tố này khiến KAZ ETS dù khởi động sớm và bao phủ rộng vẫn chưa trở thành công cụ hữu hiệu thúc đẩy giảm phát thải.

VAI TRÒ CỦA TRUNG TÂM TÀI CHÍNH QUỐC TẾ ASTANA (AIFC)

Trung tâm Tài chính Quốc tế Astana (Astana International Financial Centre– AIFC) hiện nay được coi là trung tâm tài chính hiện đại của Kazakhstan, với khung pháp lý độc lập dựa trên Thông luật Anh và sở hữu Sàn giao dịch quốc tế Astana (AIX).

Được thành lập năm 2018, AIFC đang được xếp hạng là trung tâm tài chính hàng đầu trong khu vực Trung Á và Đông Âu theo Chỉ số Trung tâm tài chính toàn cầu (GFCI). AIFC hiện thu hút hơn 16,9 tỷ USD vốn đầu tư, tạo ra gần 10.000 việc làm, là nơi đặt trụ sở của hơn 4.000 công ty đến từ 80 quốc gia.

Phân tích của Klinova chỉ ra rằng: để khắc phục hạn chế của KAZ ETS, AIFC đã phát triển Nền tảng Carbon (AIFC Carbon Platform) cùng một loạt đề xuất cải cách.

Về triển khai đấu giá hạn ngạch, AIFC đề xuất lộ trình chuyển từ cấp phát miễn phí sang đấu giá một phần hạn ngạch, bắt đầu với 3-10% và tăng dần theo thời gian. Việc này giúp hình thành giá carbon thực sự, phản ánh chi phí giảm phát thải và áp dụng nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”.

Để khắc phục rào cản pháp lý và hạ tầng, trong khung pháp lý riêng của AIFC, hạn ngạch carbon được định nghĩa là công cụ tài chính thay vì “hàng hóa”. Nhờ đó, có thể giao dịch trên AIX giống như các loại chứng khoán khác, đồng thời mở đường phát triển thị trường giao ngay và phái sinh.

Về tăng thanh khoản thị trường, khi cho phép sự tham gia của ngân hàng, công ty môi giới và nhà đầu tư quốc tế, thị trường sẽ có thêm các nhà tạo lập giá, khối lượng giao dịch tăng và tính minh bạch được cải thiện rõ rệt.

Đối với việc thành lập Quỹ carbon quốc gia, nguồn thu từ đấu giá hạn ngạch sẽ được đưa vào một Quỹ carbon. Quỹ này sẽ được tái đầu tư vào giảm phát thải công nghiệp, năng lượng tái tạo và hỗ trợ xã hội nhằm giảm tác động của giá carbon lên các nhóm dễ bị tổn thương.

"Thông qua các biện pháp này, AIFC không chỉ cung cấp một nền tảng giao dịch mà còn xây dựng một hệ sinh thái tích hợp - kết nối thị trường carbon với thị trường tài chính, nhà đầu tư quốc tế và dòng vốn khí hậu," phân tích của Klinova nhấn mạnh.

KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM VỀ PHÂN BỔ HẠN NGẠCH, QUY ĐỊNH GIÁ VÀ THAM GIA VÀO ĐỊNH CHẾ TÀI CHÍNH

Theo Klinova, kinh nghiệm từ Kazakhstan cung cấp nhiều gợi ý quan trọng cho Việt Nam, với những bài học chiến lược đáng chú ý.

Việc cần phải có lộ trình đấu giá sớm là ưu tiên, tránh tình trạng kéo dài cấp phát miễn phí. Dù chỉ bắt đầu với một tỷ lệ nhỏ, đấu giá vẫn tạo tín hiệu giá, thúc đẩy giảm phát thải và tạo nguồn thu cho chuyển đổi xanh.

Bên cạnh đó, cần mở rộng phạm vi ETS trong các giai đoạn tiếp theo. Sau khi tập trung vào các ngành có mức phát thải cao ban đầu như nhiệt điện than, thép và xi măng, cần mở rộng sang các ngành phát thải lớn khác, như giao thông vận tải.

Đặc biệt, cần thiết lập một tổ chức chuyên trách giống AIFC. Việt Nam có thể hình thành một tổ chức tương tự AIFC, coi carbon như công cụ tài chính, xây dựng sàn giao dịch với quản trị minh bạch, từ đó thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước.

Tại Việt Nam, hiện nay, Thành phố Hồ Chí Minh đang bước vào giai đoạn tăng tốc xây dựng Trung tâm Tài chính quốc tế theo Nghị quyết số 222/2025/QH15 của Quốc hội chính thức có hiệu lực vào ngày 1/9/2025. Theo định hướng, Trung tâm Tài chính quốc tế Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh sẽ phát triển sản phẩm riêng biệt, phát huy thế mạnh của thành phố, nâng tầm vị thế của Việt Nam trong mạng lưới tài chính toàn cầu.

Tại Bàn tròn doanh nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh-Astana về hợp tác phát triển Trung tâm tài chính quốc tế mới đây, vừa diễn ra, các chuyên gia cho rằng Thành phố cần học hỏi kinh nghiệm từ mô hình AIFC của Kazakhstan.

Bên cạnh đó, cần phải mở rộng sự tham gia thị trường thông qua việc khuyến khích ngân hàng, công ty chứng khoán, quỹ đầu tư tham gia để gia tăng thanh khoản, minh bạch và hiệu quả thị trường.

Ngoài ra, việc thiết lập Quỹ tái đầu tư minh bạch từ ngày đầu cũng rất quan trọng. Toàn bộ doanh thu từ đấu giá nên được đưa vào một quỹ chuyên biệt, hỗ trợ giảm phát thải công nghiệp, năng lượng tái tạo và cộng đồng dễ bị tổn thương. Quản trị minh bạch sẽ củng cố niềm tin xã hội đối với cơ chế định giá carbon.

Kinh nghiệm của Kazakhstan cho thấy một hệ thống giao dịch phát thải không thể hiệu quả nếu duy trì phân bổ hạn ngạch miễn phí, giữ giá carbon quá thấp và thiếu sự tham gia của định chế tài chính. Những cải cách do AIFC đề xuất từ triển khai đấu giá, tái định nghĩa pháp lý, mở rộng sự tham gia đến tái đầu tư nguồn thu, đã mở ra hướng đi mới cho thị trường carbon Kazakhstan trong tương lai.

"Đối với Việt Nam, trong giai đoạn vận hành thị trường thí điểm, đây là cơ hội để đi tắt đón đầu bằng cách tránh những hạn chế mà Kazakhstan gặp phải," phân tích của Klinova nhấn mạnh. "Nếu được triển khai đúng, Việt Nam có thể xây dựng một thị trường carbon hoàn thiện, gắn liền với hệ thống tài chính quốc gia và quốc tế, qua đó không chỉ đạt mục tiêu khí hậu mà còn nâng cao vị thế trong lĩnh vực tài chính xanh toàn cầu."

Ngọc Lan