Kinh tế không gian mới: Một mặt trận cạnh tranh đang nóng lên?

Nền kinh tế không gian đang trở thành mặt trận cạnh tranh mới giữa các quốc gia. (Nguồn: JGW)

Ngành mới nhiều tiềm năng

“Nền kinh tế không gian mới” đã nổi lên như một trong những khái niệm có ảnh hưởng nhất trong thập kỷ qua, đánh dấu sự chuyển đổi nhanh chóng và mang tính thương mại của ngành không gian toàn cầu.

Khác với mô hình “Không gian cũ” truyền thống do nhà nước dẫn dắt, “Nền kinh tế không gian mới” được thúc đẩy bởi những tiến bộ công nghệ, sự đầu tư tư nhân ngày càng tăng, và các mô hình kinh doanh sáng tạo như Internet vệ tinh, du lịch vũ trụ và dịch vụ phóng vệ tinh nhỏ.

Các cột mốc gần đây đã minh họa cho sự chuyển dịch này: SpaceX hoàn thành chuyến đi bộ ngoài vũ trụ thương mại đầu tiên, Trung Quốc công bố chương trình du lịch không gian đầu tiên tại Hội chợ Công nghệ Trung Quốc lần thứ 27 (CHTF), hay Liên minh châu Âu (EU) thúc đẩy chòm sao IRIS² trị giá hàng tỷ Euro.

Những gì từng được coi là một thí nghiệm công nghệ tiên phong giờ đây đã trở thành một lực lượng trung tâm định hình ngành công nghiệp toàn cầu.

Cốt lõi của nền kinh tế không gian mới là xây dựng một hệ sinh thái hướng thị trường, kết nối sản xuất hàng không vũ trụ, vận hành phóng, triển khai chòm sao vệ tinh, hạ tầng kỹ thuật số và các ứng dụng hạ nguồn như truyền thông, điện toán, khai thác tài nguyên và du lịch.

Mục tiêu cuối cùng của bước tiến này là làm cho không gian trở nên dễ tiếp cận hơn và có năng suất kinh tế, đồng thời biến chuyển từ một lĩnh vực thám hiểm độc quyền thành động lực chung cho tăng trưởng toàn cầu.

Các dự báo từ các tổ chức lớn, bao gồm Morgan Stanley, cho thấy nền kinh tế không gian toàn cầu có thể đạt 1 nghìn tỷ USD vào năm 2040.

Tính đến cuối năm 2024, Trung Quốc gia nhập thị trường này tương đối muộn. Các vụ phóng tên lửa thương mại vẫn còn hạn chế, và khả năng tái sử dụng hiệu quả chưa được thực hiện.

Xét một cách nghiêm ngặt dưới góc độ sản lượng của khu vực tư nhân, hoạt động không gian thương mại của Trung Quốc vẫn đang ở giai đoạn phát triển ban đầu, mặc dù tiềm năng dài hạn vẫn rất đáng kể.

Cần cách tiếp cận cởi mở

Một yếu tố quan trọng định hình tương lai của nền kinh tế không gian mới là mức độ cởi mở trong tiếp cận và quản lý không gian. Vùng rộng lớn ngoài không gian hàng không thông thường nay là một thị trường mới nổi có thể tạo ra lợi ích kinh tế khổng lồ nếu các nước cởi mở hơn.

Điều này đòi hỏi việc loại bỏ các rào cản đã ăn sâu về công nghệ, thâm nhập thị trường và phân bổ nguồn lực. Khác với quản lý không phận đóng, yêu cầu phê duyệt nhiều, nền kinh tế không gian mới dựa vào các chính sách linh hoạt khuyến khích thử nghiệm và cải tiến nhanh chóng.

Theo dữ liệu, quỹ đạo thấp của Trái đất có thể chứa khoảng 60.000 vệ tinh, nhưng kế hoạch toàn cầu dự kiến vượt quá 100.000. Do đó, cần phải có các cơ chế quản lý vệ tinh minh bạch, được thiết kế khoa học.

Trong đó, Mỹ đã dẫn đầu sự đổi mới thể chế đó thông qua việc hợp lý hóa các quy trình phê duyệt và cho phép các công ty tư nhân thực hiện các chuyến bay thử nghiệm định kỳ trong không phận được chỉ định.

Những cải cách này đã đẩy nhanh quá trình phát triển tên lửa có thể tái sử dụng và giúp đảm bảo vai trò dẫn đầu của Mỹ trong nền kinh tế không gian mới.

Sự cởi mở này phản ánh một khái niệm chiến lược rộng lớn hơn và đại diện cho sự mở rộng của "biên giới trên cao" của một quốc gia – thuật ngữ ban đầu được đề xuất bởi nhà vật lý và nhà hoạt động vũ trụ người Mỹ Gerard K. O'Neill vào những năm 1970.

Chuyên gia O'Neill lập luận rằng, câu trả lời lâu dài của nhân loại đối với áp lực tài nguyên và môi trường nằm bên ngoài Trái đất. Ý tưởng của ông sau đó đã truyền cảm hứng cho các doanh nhân như Elon Musk, những người đã đẩy các khía cạnh của tầm nhìn này đến gần hơn với thực tế.

Những 'người chơi' chính

Mỹ vẫn là người tiên phong của nền kinh tế không gian mới, được hỗ trợ bởi một hệ thống quản lý linh hoạt giúp thúc đẩy sự tham gia của tư nhân vào việc phóng tên lửa, vận hành trạm vũ trụ, và thậm chí là khai thác tài nguyên.

Các đạo luật của Mỹ như Đạo luật Phóng không gian thương mại và Đạo luật Khai thác và sử dụng tài nguyên không gian đã tạo ra một hành lang pháp lý tốt, trong đó chính phủ cung cấp cơ sở hạ tầng và giám sát trong khi các công ty thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Sự hợp tác của Cơ quan hàng không và vũ trụ quốc gia Mỹ (NASA) với SpaceX, đặc biệt là trong việc cấp quyền tiếp cận không phận của bãi phóng và các nguồn lực kỹ thuật, đã đóng vai trò quyết định.

Ngoài ra, một nửa số vệ tinh đang quỹ đạo thuộc sở hữu của Starlink, mang lại cho Mỹ lợi thế mạnh mẽ trong phân bổ tài nguyên quỹ đạo.

Trong khi đó, châu Âu áp dụng một cách tiếp cận khu vực hợp tác hơn. Sáng kiến IRIS² trị giá 10 tỷ Euro của EU nhằm triển khai gần 300 vệ tinh quỹ đạo thấp và trung bình, tạo ra quản lý không phận tích hợp, và thách thức sự thống trị của Mỹ trong truyền thông quỹ đạo thấp.

OneWeb, được hỗ trợ thông qua không phận châu Âu chung, đã triển khai gần 660 vệ tinh LEO và hiện cung cấp dịch vụ cho nhiều cơ quan chính phủ.

Về phần mình, Nhật Bản cũng kết hợp các ưu tiên dân sự và quốc phòng. Ngân sách quốc phòng năm 2025 của nước này bao gồm khoản tài trợ đáng kể cho các chòm sao LEO nhằm nâng cao năng lực trong Internet vệ tinh, quan sát từ xa và truyền thông chiến lược.

So với Mỹ và châu Âu, Trung Quốc đối mặt với một số hạn chế làm chậm tốc độ phát triển nền kinh tế không gian mới.

Trong đó, một số thách thức có thể kể đến như việc quản lý không phận và các hệ thống phê duyệt vẫn thiếu sự linh hoạt cần thiết để thực hiện các vụ phóng thương mại thường xuyên; hợp tác quốc tế còn hạn chế, vì nhiều dịch vụ vệ tinh của Trung Quốc vẫn tập trung chủ yếu trong nước và các khu vực thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI).

Ngoài ra, sự phối hợp giữa các nỗ lực quân sự và dân sự, cũng như trách nhiệm vận hành và phân bổ nguồn lực vẫn còn phân tán, giảm hiệu quả.

Những thách thức này đã hạn chế quy mô và động lực của nền kinh tế không gian mới đang nổi lên của Trung Quốc.

Việc giải quyết những vấn đề này sẽ rất quan trọng khi Trung Quốc mong muốn định hình vùng biên giới trên cao và tham gia sâu hơn vào nền kinh tế không gian mới toàn cầu.

(theo Modern Diplomacy)

Hải Anh