Kỷ niệm 100 năm ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025): Bác Hồ làm báo

Học ngoại ngữ, học viết báo

Nguyễn Tất Thành đến Pháp lần đầu năm 1911, nhưng phải đến cuối năm 1917, Người mới ở nước Pháp liền một mạch tới giữa năm 1923. Nhận thức được vai trò to lớn của báo chí, Người sớm có ý thức học làm báo. Chính Người đã kể về quá trình tập làm báo của mình.

Trước khi ra nước ngoài, Nguyễn Tất Thành đã biết 2 ngoại ngữ là chữ Hán và chữ Pháp. Chữ Hán là do Người học các ông đồ Nho ở quê, còn chữ Pháp học ở trường Pháp với trình độ tốt nghiệp tiểu học. Chưa giỏi tiếng Pháp, Người mạnh dạn làm quen với Tổng biên tập báo Đời sống thợ thuyền (La Vie d'Ouvriers) và đề nghị giúp đỡ. Ông tổng biên tập thông cảm với nguyện vọng của Nguyễn Tất Thành và vui vẻ động viên: “Anh cứ viết 3 đến 5 dòng cũng được. Có thế nào thì viết thế ấy. Nếu có sai mẹo mực thì tôi sửa cho”. Viết rồi, Nguyễn Tất Thành chép làm hai bản, một bản gửi cho báo, một bản giữ lại.

Lần đầu tiên có tin được đăng báo, Người vui sướng đến mức “có thể nói là sướng nhất trong đời người”, đem so sánh với bản gốc xem báo sửa thế nào để rút kinh nghiệm. Viết tin vắn được một thời gian, tổng biên tập nói: “Anh viết tin ngắn được rồi đó, nay kéo dài dần ra, tính theo số dòng, số cột, tổng số chữ”. Viết được dài rồi, tổng biên tập lại yêu cầu rút ngắn bài còn 10 dòng. Anh đáp ứng được. Đến lúc đó tổng biên tập nói: “Viết dài được, viết ngắn được, bây giờ có vấn đề gì thì viết dài hoặc viết ngắn tùy ý anh”.

Sau này, Bác Hồ thường nói, còn một "thầy" dạy viết báo nữa là quần chúng. Bài báo viết xong đưa anh em quen biết đọc góp ý, nghe, sửa lại, khi thấy mọi người hiểu cả, mới gửi đăng.

Giảng bài tại lớp Chỉnh Đảng Trung ương ngày 17.8.1953, Bác nói cuộc đời mình có 3 lần sung sướng. Lần thứ nhất là được đăng một tin trên báo Sinh hoạt công nhân, lần thứ hai là được đăng truyện ngắn trên báo Nhân Đạo và lần thứ 3 là thảo xong bản Tuyên ngôn Độc lập để đọc trong ngày Quốc khánh. So sánh viết Tuyên ngôn Độc lập với 2 lần được đăng báo, thế mới biết Bác coi trọng nghề viết báo như thế nào!

Từ Le Paria…

Năm 1921, Nguyễn Ái Quốc đã cùng với đại biểu thuộc địa của Pháp đứng ra vận động thành lập Hội Liên hiệp thuộc địa - một hình thức mặt trận của các dân tộc bị chủ nghĩa thực dân Pháp thống trị, liên minh với giai cấp vô sản ở chính quốc cùng đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân. Từ những hoạt động và đóng góp của mình, Người được bầu vào Ban Chấp hành Hội Liên hiệp thuộc địa.

Báo Le Paria và tranh châm biếm của báo do Nguyễn Ái Quốc vẽ. Nguồn: BTLSQG

Hội Liên hiệp thuộc địa xuất bản báo Người cùng khổ (Le Paria) làm cơ quan ngôn luận, Nguyễn Ái Quốc được phân công làm chủ nhiệm, kiêm chủ bút. Le Paria số 1, ngày 1/4/1922, đăng lời kêu gọi, nêu rõ tôn chỉ, mục đích và nhấn mạnh: "Le Paria đã sẵn sàng bước vào cuộc chiến đấu, mục đích của báo chắc chắn sẽ đạt được: đó là giải phóng loài người".

Báo Le Paria ra hằng tháng, 4 năm hoạt động ra được 38 số. Mỗi số báo in từ 2 - 4 trang. Măng-sét báo ghi bằng ba thứ tiếng: Pháp, Arab và chữ Hán (Người Lao động báo). Có vài số báo ra nửa tháng, ba lần ra số kép. Ngoài phát hành ở Pháp, hoặc gửi bí mật về các thuộc địa, báo còn được gửi qua đường bưu điện công khai đến nơi được phép ở châu Âu, châu Phi, châu Mỹ Latin, Moscow. Ở các thuộc địa, có nơi báo bị cấm ngay sau thời gian ngắn phát hành.

Việc mỗi số Le Paria in hàng nghìn đến 3 - 4 nghìn bản cho thấy vai trò to lớn của tờ báo trong việc xây đắp và cổ vũ cho tình đoàn kết, hữu nghị, tăng cường sự hiểu biết, đồng cảm lẫn nhau giữa những người bị áp bức ở bản xứ trong cuộc đấu tranh chống xâm lược. Năm 1923, truyền đơn cổ động mua báo Le Paria khẳng định: “Chỉ có chủ nghĩa cộng sản mới cứu nhân loại”, Nguyễn Ái Quốc cho biết ảnh hưởng của báo rất lớn trong xã hội thuộc địa: “Lời hiệu triệu trên báo đã bí mật đến các làng mạc. Nó được chuyển từ vùng này sang vùng khác và đã có sự đồng tình với nhau”.

… đến báo Thanh Niên

Cuối tháng 10/1924, Nguyễn Ái Quốc rời Moscow, đến Quảng Châu ngày 11/11/1924, với tư cách công khai là phiên dịch của phái đoàn cố vấn quân sự của Liên Xô cho Chính phủ Tôn Dật Tiên, phóng viên thường trú tại Quảng Châu của Hãng Thông tấn Nga Rôxta; thẩm quyền thực tế là cán bộ Ban Phương Đông của Quốc tế Cộng sản, đồng thời là Ủy viên Đoàn Chủ tịch Quốc tế Nông dân, được giao theo dõi và chỉ đạo phong trào cách mạng ở một số nước châu Á. Về Quảng Châu, Nguyễn Ái Quốc xúc tiến chuẩn bị thành lập chính đảng vô sản kiểu mới cho giai cấp công nhân và dân tộc Việt Nam. Trước hết, Người thành lập một tổ chức có tính chất quần chúng rộng rãi nhằm tập hợp những thanh niên yêu nước trong và ngoài nước. Đó là Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, thành lập tháng 6/1925.

Sự ra đời của báo Thanh Niên mở đầu lịch sử vẻ vang của báo chí cách mạng Việt Nam. Ảnh tư liệu

Cùng với việc đào tạo đội ngũ cán bộ, Nguyễn Ái Quốc chủ trương xuất bản sách và dùng báo chí làm phương tiện tuyên truyền. Nguyễn Ái Quốc sáng lập báo Thanh Niên, cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và trực tiếp chỉ đạo, đồng thời là cây bút chủ chốt (số đầu tiên ra ngày 21/6/1925). Báo có các chuyên mục: xã hội, bình luận, tin tức, diễn đàn, vấn đáp, phê bình, trả lời bạn đọc... Các đồng chí Lê Hồng Sơn, Hồ Tùng Mậu, Lê Duy Điếm, Trương Vân Lĩnh tham gia sáng lập và đồng hành cùng tờ báo.

Những bài viết của báo Thanh Niên đều ngắn gọn, lời văn giản dị, trong sáng, dễ hiểu, thường đề cập những vấn đề chính: đế quốc và thuộc địa; cách mạng và cải lương; thực tiễn của cách mạng Việt Nam; đảng cách mạng và Đảng Cộng sản; cách mạng dân tộc và cách mạng thế giới; cách mạng và mặt trận dân tộc thống nhất; học tập lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin... Thông qua báo Thanh Niên, tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã thống nhất về phương hướng và nội dung tuyên truyền giáo dục ở trong và ngoài hội.

Báo Thanh Niên bằng tiếng Việt, từ tháng 6/1925 - 4/1927 ra được 88 số. Báo được viết tay bằng bút thép trên trang giấy sáp, in mỗi kỳ trên 100 bản tại cơ sở bí mật ở Quảng Châu, Trung Quốc. Thời gian đầu, báo ra hàng tuần, về sau do điều kiện khó khăn nên số sau cách số trước có khi 3 tuần, khi 5 tuần. Măng sét báo viết hai chữ Thanh Niên bằng tiếng Hán và tiếng Việt. Góc trái mỗi tờ báo là ngôi sao 5 cánh, trong đó ghi số báo. Phần lớn mỗi số có 2 trang, một số ít ra 4 trang, khổ giấy trung bình 13cm x 19cm.

Sau khi báo phát hành, số lớn được đóng gói theo đường dây bí mật của Đảng, từ Quảng Châu chuyển về trong nước và sang Xiêm, Nhật để tuyên truyền đường lối cách mạng. Báo Thanh Niên đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ tuyên truyền, cổ động tập thể, vạch trần tội ác của thực dân Pháp và chế độ phong kiến suy tàn, khích lệ tinh thần yêu nước và khí phách hào hùng của dân tộc Việt Nam; góp phần quan trọng truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam, chuẩn bị về mặt tư tưởng, chính trị và tổ chức để tiến tới thành lập chính đảng của giai cấp vô sản vào đầu năm 1930.

Từ báo Le Paria tới báo Thanh Niên chỉ cách nhau 3 năm. Hai tờ báo đều là tiếng nói, là cơ quan ngôn luận của tổ chức chính trị, đều có vai trò cổ động, tổ chức, tập hợp quần chúng. Chỉ khác Le Paria là tờ báo tranh đấu cho những người cùng khổ khắp 5 châu, còn Thanh Niên hướng về tương lai thế hệ trẻ của nước Việt Nam còn đang sống trong vòng nô lệ. Tuy nhiên, hai tờ báo đều thống nhất ở mục đích tuyên truyền, đó là khẳng định cách mạng Việt Nam phải đi theo con đường cách mạng vô sản thì mới giành được thắng lợi, như báo Thanh Niên số 61 ra ngày 18/9/1926 có bài viết: “Chỉ có Đảng Cộng sản mới có thể đem lại cho nhân dân Việt Nam tự do, hạnh phúc”!

Tiếp theo tờ Thanh Niên, Nguyễn Ái Quốc cùng các bạn chiến đấu còn xuất bản ba tờ báo định kỳ khác là: Công nông (từ tháng 12/1926 đến đầu năm 1928), Lính cách mệnh (từ đầu năm 1927 đến đầu năm 1928) và Việt Nam tiền phong cho những đối tượng hẹp hơn.

Năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Nguyễn Ái Quốc đã chỉ đạo và tổ chức ra các tờ Tranh đấu và tạp chí Đỏ. Tháng 1/1941 Nguyễn Ái Quốc về nước chủ trì Hội nghị Trung ương 8 thành lập Mặt trận Việt Minh, cho xuất bản tờ báo Việt Nam độc lập năm 1941 và báo Cứu quốc năm 1942. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II tháng 2/1951, Hồ Chí Minh chỉ đạo thành lập báo Nhân Dân - cơ quan ngôn luận của Đảng Lao động Việt Nam.

TS. Chu Đức Tính, nguyên Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh