Làng nghề tò he Xuân La - Nét đẹp văn hóa truyền thống đầy sáng tạo

Vững vàng nghề truyền thống cha truyền con nối

Mặc dù có những khoảnh khắc tò he dường như bị lãng quên, những nghệ nhân gặp khó khăn trong việc duy trì nghề theo truyền thống, nhưng, giá trị văn hóa của tò he vẫn được giữ nguyên trong lòng người Việt

Tò he, một loại đồ chơi truyền thống của trẻ em Việt Nam, đã trở thành một biểu tượng văn hóa ở các vùng quê, đặc biệt là ở Bắc Bộ. Ngày nay, không chỉ là một sản phẩm chơi đơn thuần, nặn tò he còn trở thành một nguồn thu nhập quan trọng cho người làm nghề, đồng thời là điểm nhấn văn hóa độc đáo cho du khách quan tâm.

Nguyên liệu chính để làm tò he là bột gạo kết hợp với một lượng nhất định bột nếp, tạo độ dẻo cho sản phẩm. Bằng cách này, người làm tò he tạo nên những sản phẩm đầy màu sắc với các hình thù sinh động, đẹp mắt. Mỗi sản phẩm không chỉ là kết quả của sự khéo léo và tay nghề của nghệ nhân, mà còn là biểu tượng của sự đổi mới khi họ nắm bắt xu hướng thị trường và tạo ra những hình tượng phong phú, từ các con vật đến các nhân vật nổi tiếng mà trẻ em yêu thích.

Tại Xuân La, nghệ nhân làm tò he không chỉ là những người già truyền thống, mà còn bao gồm cả thanh niên và trẻ em. Mỗi người tham gia đều mang đến sự sáng tạo riêng biệt, tạo nên không khí sôi động và phát triển cho nghề truyền thống này. Phương thức cha truyền con nối không chỉ giữ cho nghề nặn tò he tồn tại mà còn làm cho nó trở thành một phần quan trọng của di sản văn hóa Việt Nam, luôn thu hút sự quan tâm và yêu thích của cả người dân và du khách.

Nghệ nhân cao tuổi Đặng Văn Hạ, người gữ lửa truyền thống cho nghề nặn tò he

Nghệ nhân giữ, truyền và phát triển nghề

Dày công gìn giữ và phát triển nghê nặn tò he có rất nhiều nghệ nhân, từ lớpngười cao tuổi tới lớp cháu con sau này.

Người nghệ nhân Chu Tiến Công đánh giá nghề nặn tò he không chỉ là một sở thích, mà còn là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của ông từ khi còn nhỏ. Sau những năm tháng gắn bó với nghề, ông Công đã trở thành người thầy truyền nghề tận tâm, giúp đỡ nhiều thế hệ trẻ học nghệ thuật nặn tò he.

Nhìn nhận về nghề nặn tò he, ông Công chia sẻ rằng, dù có khó khăn về nguồn nguyên liệu trong giai đoạn chiến tranh và bao cấp, nhưng ông vẫn kiên trì theo đuổi nghề. Cùng với vợ, ông đã đối mặt với nhiều thách thức để duy trì nghề truyền thống. Mỗi chiếc tò he ông nặn đều được làm bằng gạo nếp sạch, không sử dụng hóa chất, tạo nên những sản phẩm có thể ăn được và giữ được hương vị tự nhiên.

Ông Công không chỉ là một nghệ nhân tài năng mà còn là người lãnh đạo trong việc bảo tồn và phát triển làng nghề tò he Xuân La. Năm 2009, ông đã đề xuất thành lập Câu lạc bộ (CLB) Tò he Xuân La, nơi có hơn 120 hội viên, trong đó gần một nửa là những người trẻ dưới 30 tuổi. Ông không chỉ giữ gìn truyền thống mà còn kết nối và giới thiệu nghệ thuật tò he tới cộng đồng trong và ngoài nước.

Dù đối mặt với những thách thức từ sự bùng nổ của kinh tế thị trường và sự đổi mới trong sở thích của giới trẻ, ông Công vẫn hy vọng rằng những nghệ nhân trẻ sẽ tiếp tục giữ gìn và phát triển nghề truyền thống này. Ông mong muốn sự quan tâm và hỗ trợ từ cộng đồng để bảo tồn giá trị văn hóa độc đáo của làng nghề tò he Xuân La.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Thành đã đoạt giải cao nhất trong hội thi tay nghề huyện Phú Xuyên và được giới thiệu với Trung tâm triển lãm nghệ thuật Việt Nam. Anh cũng đã tham gia biểu diễn nặn tò he tại Thái Lan và Trung Quốc, gây ấn tượng với bạn bè quốc tế. Năm 2014, anh được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam tặng Bằng Khen khi tham gia triển lãm mỹ thuật toàn quốc. Năm 2015, anh được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”, trở thành nghệ nhân trẻ đầu tiên của làng nghề truyền thống tò he.

Anh có thể nặn được nhiều loại sản phẩm khác nhau, từ chân dung nghệ thuật, bánh cổ, 12 con giáp, đến các nhân vật trong truyện và phim hoạt hình. Anh thường xuyên biểu diễn nặn tò he tại các sự kiện văn hóa, lễ hội, hội chợ, triển lãm, khách sạn, nhà hàng, và các địa điểm du lịch. Anh cũng dạy nặn tò he cho trẻ em và sinh viên tại các trường đại học và tiểu học. Anh còn hợp tác với các đài truyền hình, tham gia các chương trình như Tết Việt, Đồrêmí, và Góc sáng tạo.

Nghệ Nhân Đặng Văn Hậu đã dành hơn 20 năm cho nghề nặn tò he, không chỉ góp phần làm sống lại truyền thống mà còn đưa sản phẩm tò he Việt đến gần với nhiều người dân và du khách trong và ngoài nước. Anh được vinh danh là "Nghệ nhân Hà Nội" vào năm 2014, trở thành một trong những nghệ nhân trẻ nhất đoạt danh hiệu này.

Trong hành trình bảo tồn nghệ thuật tò he truyền thống, Đặng Văn Hậu đã đối mặt với nhiều khó khăn. Nhận thức rõ về hạn chế của nguyên liệu làm bột, khiến sản phẩm dễ bị nấm mốc và áp lực từ sự du nhập văn hóa nước ngoài khiến tò he mất đi bản sắc, anh quyết định nghiên cứu loại bột mới, có thể giữ lâu và phục dựng kỹ thuật nặn truyền thống.

Đặng Văn Hậu đã tạo ra những sản phẩm tò he độc đáo, mang đậm tính dân gian và kỹ thuật cao như nghệ hý châu, sư tử hý cầu, cá vàng, bộ lục súc và các con giống ở Huế. Không chỉ quảng bá tò he ở làng quê, anh còn đưa sản phẩm tò he đến các khu du lịch, hội chợ thủ công, và talk show trên khắp cả nước.

Nhận thức về tầm ảnh hưởng của sản phẩm tò he trong việc bảo tồn và làm giàu văn hóa dân gian Việt Nam, Đặng Văn Hậu đã không chỉ tập trung vào việc tạo ra những sản phẩm độc đáo mà còn chia sẻ kiến thức và kỹ năng thông qua việc giảng dạy tại các trường đại học và tiểu học.

Sản phẩm phong phú, theo kịp thời đại

Các nghệ nhân nặn tò he không chỉ tạo ra những hình thù đơn giản như các loại cây quả, con giống, mà còn biến hóa nhiều hình thù phong phú khác như 12 con giáp, các nhân vật cổ tích, anh hùng, hoặc các nhân vật hoạt hình mà trẻ con yêu thích như Aladin, Đôrêmon, Pokémon, Tề Thiên, Trư Bát Giới, Na Tra… Chỉ trong phút chốc, qua bàn tay khéo léo và trí tưởng tượng phong phú của người thợ, bột gạo nếp đã hóa thành những bông lúa vàng óng, con cá chép vượt vũ môn, chú trâu gặm cỏ, rồng, phượng, lợn, gà, hay Tôn Ngộ Không, Quan Công, Lưu Bị, Pikachu, Đôrêmon…

Các nghệ nhân còn thể hiện tài năng của mình bằng cách nặn tò he thành những công trình văn hóa, kiến trúc đặc trưng của Hà Nội, như Đền Ngọc Sơn, Tượng đài vua Lý Thái Tổ, gò Đống Đa, hay những di tích lịch sử quốc gia trên địa bàn thành phố. Mới đây, gần 20 nghệ nhân đã cùng nhau tạo ra 15 tác phẩm như vậy, để giới thiệu với du khách trong và ngoài nước về nét đẹp của Hà Nội.

Câu lạc bộ Làng nghề Truyền thống Tò He còn nặn bộ sản phẩm với tên gọi “Lưỡng Long Quy Hội” để dâng tại Lễ hội của Làng. Bộ sản phẩm này có ý nghĩa trời đất quy tụ dưới tiết Xuân mừng ngày hội làng. Trong đó, đôi Rồng biểu tượng cho trời, Quy (Rùa) biểu tượng cho đất. Hai yếu tố này cùng với mâm ngũ quả thể hiện tấm lòng của người dân Xuân La đồng tâm nhất trí hướng về ngày hội truyền thống của làng. Ba yếu tố này kết hợp lại chính là “Thiên thời, địa lợi, nhân hòa”, báo hiệu sự phồn thịnh của một vùng quê. Bộ sản phẩm này được thực hiện trong nhiều ngày với sự đóng góp tâm huyết của hàng chục nghệ nhân.

Trẻ em ngày nay thích những hình tượng nhân vật mới trong các truyên tranh, phim hoạt hình hơn là các con vật thông thường. Để đáp theo kịp thời đại, nghệ nhân nặn tò he phải cập nhật kiến thức với truyện tranh và phim hoạt hình, tạo ra những tác phẩm sinh động, đồng thời vẫn giữ nguyên phong cách truyền thống như 12 con giáp, được nhiều người yêu thích và trân trọng, như Siêu nhân, Thủy thủ Mặt trăng, Songoku, Pikachu…

Trong các ngày từ 26- 29/10/2023, CLB Làng nghề truyền thống Tò he Xuân La đã tham dự Lễ Hội vinh danh Làng nghề Truyền thống huyện Phú Xuyên lần thứ IV, do UBND huyện tổ chức với nhiều hoạt động sôi nổi, đặc sắc Như: Trưng bày 220 gian hàng với gần 1.000 sản phẩm làng nghề của huyện Phú Xuyên, các quận, huyện thuộc thành phố Hà Nội và 15 tỉnh, thành phố trong cả nước; khai trương Cổng thông tin điện tử du lịch làng nghề huyện Phú Xuyên.

Tại buổi đấu giá của Lễ hội vinh danh, CLB Làng nghề Truyền thống Tò He Xuân La đã có 3 sản phẩm là Chùa một cột, Cột cờ Hà Nội và Khuê Văn Các được đưa ra đấu giá ở mức 75,5 triệu đồng. Trong đó, số tiền đấu giá đã được đưa vào Quỹ từ thiện cho trẻ em mồ côi của TP.Hà Nội là gần 60 triệu đồng. Để chuẩn bị cho mùa Lễ hội Trung Thu 2023.

Tò he từ làng tỏa đi muôn phương

Nghệ nhân tò he Xuân La không chỉ hoạt động tại quê hương mình mà còn lan tỏa sự sáng tạo và nghệ thuật trên khắp đất nước, từ Huế đến Sài Gòn, từ Lạng Sơn đến Cà Mau. Đặc biệt, Hà Nội là điểm tập trung lớn của người làng, với hàng chục nghệ nhân thường đến các công viên và vườn thú để sáng tạo những tác phẩm tò he độc đáo và đầy màu sắc. Mùa xuân, kỳ nghỉ lễ trở thành cơ hội quan trọng cho những nghệ nhân tò he kiếm sống, tham gia các hội như Đống Đa, Cổ Loa, Lim và các hội ở vùng quê xa. Mặc dù mỗi con tò he chỉ được bán với vài ngàn đồng và không mang lại lợi nhuận lớn, nhưng đối với những nghệ nhân, niềm hạnh phúc là khi thấy niềm vui của trẻ nhỏ với tác phẩm của họ.

Đặc biệt, nghệ nhân tò he Xuân La đã được mời sang Nhật Bản, Mỹ, Hàn Quốc để giới thiệu và trình diễn nghệ thuật của mình. Có thời gian, tò he Xuân La tham gia hội chợ quốc tế tại Nhật Bản, mở rộng tầm vóc của làng nghề và đưa nghệ thuật tò he Việt Nam ra thế giới.

Có trường hợp đặc biệt, người con của Xuân La, Chu Văn Thụy, khi sang Hàn Quốc, còn làm nghề tò he ngay trên đất bạn. Anh không chỉ giữ đam mê nghề mà còn mang đến cho người dân Hàn Quốc nét văn hóa truyền thống của Việt Nam. Nặn tò he đối với Thụy không chỉ là cách để kiếm thêm thu nhập mà còn là phương tiện giới thiệu nghệ thuật truyền thống và duy trì mối liên kết với quê hương. Những tác phẩm tò he đầy màu sắc của anh đã thu hút sự chú ý của cộng đồng Hàn Quốc, tạo ra những khoảnh khắc gần gũi và vui tươi với văn hóa Việt Nam.

Điểm du lịch hấp dẫn và ý nghĩa

Làng tò he Xuân La là một điểm đến du lịch hấp dẫn cho du khách muốn trải nghiệm không khí thanh bình và ấm áp, đồng thời hiểu rõ hơn về lịch sử và văn hóa của làng nghề này. Xuân La chỉ cách trung tâm Hà Nội khoảng 30 km, nên du khách có thể đi và về trong một ngày. Giao thông đến làng tò he Xuân La khá thuận lợi. Du khách có thể đi xe máy hoặc xe bus. Nếu đi xe máy, du khách đi thẳng quốc lộ 1A, đến huyện Phú Xuyên hỏi đường vào làng Xuân La sẽ được chỉ dẫn tận tình. Nếu đi xe bus, du khách bắt xe 06E từ bến xe Giáp Bát đi Phú Túc (Phú Xuyên), xuống ở đối diện cột mốc km 5 - tỉnh lộ 429 rồi bắt xe ôm chừng 4 km vào làng.

Đến làng tò he Xuân La, du khách được tham quan các gian hàng trưng bày các sản phẩm tò he đa dạng và độc đáo, như các con giống ngộ nghĩnh, Chùa một cột, Cột cờ Hà Nội, Khuê Văn Các, các nhân vật trong các phim hoạt hình hoặc truyện tranh… Du khách còn có cơ hội tập làm tò he cùng với các nghệ nhân, thử thách khả năng sáng tạo và khéo léo của mình. Nếu may mắn, du khách còn được tham dự cuộc họp của câu lạc bộ tò he, được xem các nghệ nhân trình diễn nghề. Nếu có ý định mua tò he làm quà, du khách cũng cần liên hệ trước với các nghệ nhân bởi tò he không được sản xuất theo kiểu đại trà.

*

Làng nghề truyền thống tò he Xuân La không chỉ là nơi gìn giữ di sản văn hóa mà còn là điểm sáng của sự sáng tạo và phát triển. Những nghệ nhân tài năng, những tác phẩm độc đáo, và sự liên kết với cộng đồng đã tạo nên một hình ảnh tươi sáng và đầy nghệ thuật cho làng nghề này. Điều này không chỉ là niềm tự hào của người dân Xuân La mà còn là niềm hạnh phúc cho du khách khi được chìm đắm trong không khí đậm chất văn hóa Việt Nam, qua đôi bàn tay tài năng của những nghệ nhân làm nên bảo vật tò he.

Trang thông tin có sự phối hợp của Văn phòng Điều phối Chương trình xây dựng nông thôn mới thành phố Hà Nội.

Chúc Sơn