Mở rộng không gian để các nhà khoa học theo đuổi những ý tưởng táo bạo

Luật mới đã bổ sung và hoàn thiện nhiều quy định trọng yếu nhằm thúc đẩy nghiên cứu, gia tăng hiệu quả thương mại hóa kết quả khoa học đồng thời thiết lập khuôn khổ pháp lý rõ ràng, minh bạch hơn cho hoạt động của Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia. Đáng chú ý, cơ chế quản lý rủi ro được chuyển đổi từ phương thức kiểm soát chặt theo đầu vào sang mô hình quản trị rủi ro dựa trên dữ liệu, công khai và trách nhiệm giải trình. Cách tiếp cận này mở rộng không gian sáng tạo, khuyến khích các nhà khoa học mạnh dạn theo đuổi những ý tưởng mới mẻ, có tính đột phá và tiềm năng tác động lớn.

Quản lý rủi ro trong tài trợ

Giám đốc Quỹ NAFOSTED Đào Ngọc Chiến. Ảnh: Hoàng Hiếu/TTXVN

Theo ông Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED), nghiên cứu khoa học luôn tiềm ẩn bất định - từ thay đổi công nghệ, hạn chế về thiết bị đến những biến động khách quan trong triển khai. Nếu quản trị rủi ro yếu, hệ thống dễ rơi vào hai cực đoan: siết chặt quá mức khiến đổi mới sáng tạo bị "chết yểu" hoặc buông lỏng dẫn đến thất thoát, kém hiệu quả.

Trong khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, rủi ro là một phần tất yếu, Nhà nước phải kiến tạo một cơ chế chấp nhận rủi ro hợp lý để đổi mới sáng tạo được mở đường. Hơn nữa, quản trị rủi ro không chỉ là yêu cầu của Luật, mà còn là năng lực cốt lõi của một hệ thống khoa học và công nghệ hiện đại. “Nếu quản trị tốt rủi ro, chúng ta bảo vệ được ngân sách, bảo vệ nhà khoa học và trên hết, mở đường cho những đột phá mà xã hội kỳ vọng”, ông Đào Ngọc Chiến cho hay. Ông cũng nhận định, việc đưa nội dung quản trị rủi ro vào Luật Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo là bước ngoặt đưa Việt Nam tiệm cận thông lệ quốc tế của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), Hàn Quốc, Singapore, châu Âu và Hoa Kỳ; đồng thời đặt nền móng cho một hệ sinh thái quản trị rủi ro hiện đại, tích hợp số và phù hợp với các nguyên lý của Luật. Theo định hướng đó, NAFOSTED đã xác định quản trị rủi ro là cấu phần trọng yếu trong mô hình vận hành của Quỹ.

Thời gian qua, Quỹ xây dựng khung quản trị rủi ro tổng thể; triển khai mô hình 3 tuyến phòng vệ theo thông lệ OECD; xây dựng bộ tiêu chí nhận diện, phân loại và chấm điểm rủi ro cho từng nhiệm vụ; áp dụng cơ chế giám sát theo “vòng đời nhiệm vụ” và đặc biệt, tích hợp toàn bộ quy trình quản trị rủi ro vào nền tảng số.

Mỗi nhiệm vụ phải xác định rõ rủi ro ngay từ hồ sơ đầu vào; quá trình xét chọn được hỗ trợ bởi đánh giá của hội đồng khoa học và phản biện kín; việc triển khai được giám sát liên tục qua hệ thống trực tuyến thời gian thực; các cảnh báo sớm được kích hoạt khi có dấu hiệu bất thường và dữ liệu đầu ra được theo dõi tối thiểu 5 năm để đánh giá ứng dụng, thương mại hóa. Sự chuyển đổi này giúp Quỹ minh bạch hơn, dữ liệu hóa các chỉ báo rủi ro, cảnh báo sớm và phòng ngừa hiệu quả hơn, đồng thời mở rộng không gian để các nhà khoa học theo đuổi những ý tưởng táo bạo.

Triết lý quản lý mới của nền khoa học Việt Nam

Phòng nghiên cứu công nghệ nano hiện đại của Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh: TTXVN phát

Đánh giá về quản trị rủi ro, bà Nguyễn Thị Ngọc Diệp, Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học xã hội, Nhân văn và Tự nhiên (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, đây không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật mà là triết lý quản lý mới của nền khoa học Việt Nam - nơi đổi mới sáng tạo được khuyến khích bằng chính sự chấp nhận rủi ro. Luật Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo và các nghị định liên quan lần đầu tiên thể chế hóa quan điểm "dám thử nghiệm - chấp nhận rủi ro - kiến tạo đổi mới", xác lập ba loại rủi ro có thể chấp nhận: Rủi ro trong nghiên cứu, rủi ro trong thử nghiệm có kiểm soát và rủi ro trong đầu tư mạo hiểm

Chia sẻ cụ thể hơn về cơ chế quản trị rủi ro theo quy định, đại diện Vụ Khoa học kỹ thuật và Công nghệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho biết, Nghị định 267/2025/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn một số điều của Luật Khoa học, công nghệ và Đổi mới sáng tạo về chương trình, nhiệm vụ và một số quy định về thúc đẩy hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo đã đưa ra những điểm quan trọng trong quản lý tài chính nghiên cứu khoa học.

Điều 35 Nghị định 267/2025/NĐ-CP hướng dẫn Điều 16 của Luật Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo có quy định về việc chấp nhận rủi ro trong quá trình nghiên cứu, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo. Quy định này thể hiện chủ trương chuyển đổi từ quản lý theo tuân thủ sang quản lý theo rủi ro, nhằm khuyến khích đổi mới sáng tạo có trách nhiệm, chấp nhận thất bại trong phạm vi an toàn, có kiểm soát; tổ chức, cá nhân thực hiện nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo được loại trừ trách nhiệm hành chính, miễn trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại gây ra cho Nhà nước. Tuy nhiên, tinh thần “chấp nhận rủi ro” không đồng nghĩa với việc miễn trách nhiệm bồi thường thiệt hại, mà chỉ giới hạn trong phạm vi miễn trách nhiệm hành chính và kỷ luật khi tổ chức, cá nhân đã tuân thủ đầy đủ quy định về an toàn, đạo đức, liêm chính khoa học và có kế hoạch quản lý rủi ro được phê duyệt.

Liên quan đến trách nhiệm quản trị rủi ro của tổ chức, cá nhân trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, tại Điều 37 của Nghị định 267/2025/NĐ-CP cũng quy định rõ, khi xây dựng nội dung nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, tổ chức thực hiện có trách nhiệm xác định, phân tích các loại rủi ro có thể phát sinh từ bản chất của vấn đề nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, trong quá trình triển khai. Cùng với đó, đánh giá mức độ tác động của rủi ro đến con người, tài sản, môi trường, xã hội và hoạt động của tổ chức; đề xuất biện pháp quản lý, kiểm soát, ứng phó và khắc phục hậu quả rủi ro; bố trí nguồn lực cần thiết cho công tác quản trị rủi ro trong kinh phí và kế hoạch thực hiện.

Trong quá trình triển khai, tổ chức, cá nhân thực hiện có trách nhiệm thực hiện đầy đủ biện pháp quản trị rủi ro đã đề xuất; thiết lập cơ chế giám sát, cảnh báo sớm và xử lý kịp thời khi có dấu hiệu rủi ro; bảo đảm an toàn cho con người, tài sản, môi trường và tuân thủ pháp luật, chuẩn mực đạo đức nghiên cứu. Khi phát sinh hoặc có dấu hiệu phát sinh rủi ro nghiêm trọng, phải kích hoạt ngay biện pháp ứng phó khẩn cấp, báo cáo cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền và phối hợp trong công tác xử lý, khắc phục hậu quả, thực hiện biện pháp phòng ngừa nhằm hạn chế tái diễn.

Mới đây, Bộ Khoa học và Công nghệ đã đưa vào vận hành Hệ thống quản lý trực tuyến các nhiệm vụ khoa học và công nghệ theo thời gian thực, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong chuyển đổi số và đổi mới quản lý nghiên cứu khoa học tại Việt Nam. Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh, hệ thống quản lý trực tuyến không chỉ là một sản phẩm công nghệ mới mà còn là nền tảng để đổi mới mô hình quản lý Khoa học và Công nghệ. Đây là bước tiến để Việt Nam triển khai quản lý dựa trên dữ liệu, quy trình số và chuẩn mực quốc tế.

Hệ thống phần mềm mới sẽ giúp tăng chất lượng thẩm định, rút ngắn thời gian xét duyệt, hạn chế sai sót và rủi ro, đánh giá chính xác đóng góp của từng nhiệm vụ, đặc biệt là tạo ra thị trường nhiệm vụ khoa học công nghệ chuyên nghiệp.

Với nền tảng pháp lý mới và cách tiếp cận quản trị rủi ro hiện đại, ngành Khoa học và Công nghệ đang từng bước xây dựng một hệ sinh thái minh bạch, dữ liệu hóa và khuyến khích sáng tạo; qua đó hiện thực hóa tinh thần Nghị quyết 57 và mở rộng không gian để các nhà khoa học tự tin theo đuổi những ý tưởng táo bạo.

Thu Phương (TTXVN)