Nâng cao năng lực cạnh tranh để doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò 'đầu tàu'

Quang cảnh Diễn đàn “DNNN: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt”. Ảnh: D.T

Hoạt động của doanh nghiệp nhà nước còn nhiều hạn chế

Chia sẻ tại Diễn đàn “DNNN: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt” do Báo điện tử Tiếng nói Việt Nam (Đài Tiếng nói Việt Nam) tổ chức ngày 20/11, các đại biểu cho biết, tại nhiều quốc gia, kể cả các quốc gia có thị trường phát triển, DNNN luôn đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế. Ở nước ta, DNNN được xác định là một trong những thành phần quan trọng của nền kinh tế, tạo nền tảng cho sự ổn định vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội, dẫn dắt các khu vực kinh tế khác cùng phát triển.

Chỉ rõ những đóng góp của khu vực này, bà Nguyễn Thu Thủy - Phó Cục trưởng Cục Phát triển DNNN, Bộ Tài chính cho biết, theo số liệu của Cục Thống kê, các DNNN có quy mô tổng tài sản và nguồn vốn chủ sở hữu thấp hơn so với khu vực doanh nghiệp ngoài nhà nước (trung bình giai đoạn 2017-2023 chỉ đạt khoảng 22,6% tổng tài sản, 15,2% tổng nguồn vốn của toàn bộ doanh nghiệp), nhưng nộp ngân sách trung bình đạt 34,2% tổng thu ngân sách. Hiệu suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) của DNNN có xu hướng tăng dần từ năm 2017 chỉ đạt 11%, đến năm 2024 đạt 13%, cao nhất trong khu vực doanh nghiệp. Hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) của DNNN năm 2024 đạt mức 6%, cao hơn khối doanh nghiệp FDI (khoảng 4%) và khối doanh nghiệp tư nhân (khoảng 1%). Quy mô và tốc độ tăng trưởng của DNNN khá tốt, thể hiện qua tốc độ tăng trưởng doanh thu cao hơn tốc độ tăng trưởng tài sản và vốn chủ sở hữu.

Cùng với đó, các DNNN, trọng tâm là các tập đoàn, tổng công ty nhà nước tiếp tục đóng vai trò chi phối, chủ đạo trong những ngành, lĩnh vực có tính chất chiến lược, thiết yếu đối với sự phát triển kinh tế - xã hội; là công cụ quan trọng để thực hiện ổn định nền kinh tế vĩ mô, kiềm chế lạm phát, bảo đảm cân bằng về đầu tư phát triển theo vùng, miền; góp phần xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng cần thiết cho nền kinh tế, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng hiện đại...

Bên cạnh những điểm sáng, bà Thủy cũng thẳng thắn cho rằng kết quả hoạt động của DNNN còn chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ và yêu cầu phát triển.

Cụ thể, vai trò của DNNN trong dẫn dắt, tạo động lực cho doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế phát triển và thúc đẩy liên kết, hình thành chuỗi giá trị gia tăng còn hạn chế. Hầu hết các DNNN hoạt động trong ngành, lĩnh vực then chốt, thiết yếu đều vận hành theo phương thức khép kín, thực hiện gần như toàn bộ các khâu của quá trình sản xuất, kinh doanh để tạo thành chuỗi sản xuất khép kín nội bộ, chưa tạo nhiều điều kiện để doanh nghiệp khác tham gia vào chuỗi sản xuất, tiêu thụ.

Tính chủ động, cạnh tranh trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của DNNN cũng còn hạn chế. Thủ tục ra quyết định của DNNN còn phức tạp dẫn đến mất cơ hội đầu tư, kinh doanh. Hoạt động đầu tư của DNNN chủ yếu vẫn mang tính đơn lẻ, chưa có sự phối hợp, liên kết, tận dụng thế mạnh trong các lĩnh vực, chưa tham gia sâu rộng hội nhập kinh tế quốc tế, chưa chủ động tiên phong trong việc hình thành chuỗi giá trị trong nước và quốc tế.

Đặc biệt, hiệu quả hoạt động của DNNN vẫn chưa tương xứng với nguồn lực được giao nắm giữ; một số doanh nghiệp vẫn còn hoạt động thua lỗ kéo dài, rơi vào trình trạng mất an toàn tài chính; nhiều doanh nghiệp chưa tối ưu hóa hiệu quả nguồn vốn, quyết định đầu tư khi năng lực tài chính chưa đáp ứng yêu cầu.

Ngoài ra, công tác đổi mới quản trị doanh nghiệp còn chậm, chưa tiệm cận với các nguyên tắc và thông lệ quốc tế. Số lượng DNNN ứng dụng quản trị trên nền tảng số, thực hiện quản trị doanh nghiệp tiệm cận với các nguyên tắc quản trị của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) còn hạn chế…

Đề cập thêm hạn chế của khu vực DNNN, ông Nguyễn Tất Thái - Phó Vụ trưởng Vụ Dự báo, thống kê - ổn định tiền tệ, tài chính (Ngân hàng Nhà nước) cho biết, nguồn lực về vốn và tài sản của DNNN thời gian vừa qua chậm được khơi thông do quy định về phân công, phân cấp thẩm quyền quyết định đầu tư chưa trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp, người đại diện vốn đối với các quyết định đầu tư lớn, quyết định mang tính rủi ro.

Bên cạnh đó, tính chủ động, cạnh tranh trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của DNNN, vai trò, trách nhiệm của đại diện vốn nhà nước tại doanh nghiệp cũng còn hạn chế dẫn đến hiệu quả vốn chưa cao; một số DNNN được ưu đãi về các nguồn lực (tài nguyên, đất đai và các lợi thế khác, nhất là lợi thế độc quyền trong một số lĩnh vực), nhưng hoạt động kém hiệu quả.

Ngoài ra, mức nợ của nhiều DNNN và hệ số nợ phải trả trên vốn chủ sở hữu còn cao, các doanh nghiệp kinh doanh chủ yếu dựa vào vốn vay ngân hàng, tiềm ẩn rủi ro mất cân đối tài chính tăng lên, khả năng tiếp cận vốn vay sẽ bị thu hẹp.

Ông Nguyễn Tất Thái - Phó Vụ trưởng Vụ Dự báo, thống kê - ổn định tiền tệ, tài chính, Ngân hàng Nhà nước phát biểu. Ảnh: D.T

Ông Lê Quang Thuận - Trưởng Ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh, Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế - tài chính (Bộ Tài chính) nhấn mạnh thêm, một trong những hạn chế lớn nhất của DNNN hiện nay là chậm đổi mới quản trị doanh nghiệp. Mặc dù Nghị quyết số 12-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XII) về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả DNNN đã đặt ra yêu cầu cải thiện quản trị theo thông lệ quốc tế, nhưng đến nay tiến độ thực hiện vẫn còn rất chậm...

Đồng bộ giải pháp để nâng cao vai trò dẫn dắt, kiến tạo của doanh nghiệp nhà nước

Tại Diễn đàn, các chuyên gia cho rằng, trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu phấn đấu duy trì tốc độ tăng trưởng hai con số trong giai đoạn 2026-2030 và trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045, đòi hỏi phải có những cải cách và biện pháp thúc đẩy tăng trưởng đột phá đối với DNNN. Cơ cấu lại khu vực này theo hướng tinh gọn, hiệu quả để DNNN thực sự phát huy vai trò mở đường, dẫn dắt trong các ngành, lĩnh vực then chốt của nền kinh tế.

Đưa kiến nghị, đề xuất, ông Nguyễn Tất Thái cho rằng, các cơ quan có thẩm quyền cần sớm ban hành văn bản cụ thể hóa Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp, để thực sự trao quyền tự chủ nhiều hơn cho doanh nghiệp và người đại diện vốn nhà nước tại doanh nghiệp (kể cả quyết định kinh doanh, phê duyệt dự án, chế độ tài chính, tiền lương); cụ thể hóa các quyền, trách nhiệm, cũng như tiêu chuẩn, chính sách đối với người đại diện phần vốn nhà nước theo Luật, để vừa đảm bảo thu hút nhân tài, khuyến khích sự sáng tạo nhưng cũng là cơ sở kiểm tra, giám sát, đánh giá hiệu quả…

Song song với đó, tiếp tục đẩy nhanh quá trình cơ cấu lại và cải cách quản lý DNNN, thực hiện một cách đồng bộ đổi mới mô hình hoạt đông trong đó chú trọng đổi mới cơ chế quản lý và giám sát, quản trị doanh nghiệp theo chuẩn mực kinh tế thị trường và thông lệ quốc tế. Cần phân định rõ chính sách về quản lý vốn nhà nước đầu tư tại DNNN, gồm: quản lý nhà nước đối với mọi loại hình doanh nghiệp trong nền kinh tế; quản lý theo chức năng đại diện chủ sở hữu vốn của Nhà nước; quản trị của doanh nghiệp.

Nêu thêm khuyến nghị, ông Lê Quang Thuận cho rằng, để nâng cao năng lực cạnh tranh của DNNN, cần bảo đảm quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm và tính độc lập của hội đồng quản trị trong thực hiện chức năng, nhiệm vụ được giao. Bên cạnh đó, cần minh bạch mục tiêu đầu tư, kinh doanh của chủ sở hữu nhà nước và mục tiêu hoạt động của từng DNNN; minh bạch hóa toàn bộ hoạt động và kết quả kinh doanh...

Ông Lê Quang Thuận - Trưởng Ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh, Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế - tài chính (Bộ Tài chính) phát biểu. Ảnh: D.T

Đáng chú ý, TS. Chử Đức Hoàng - Chánh Văn phòng Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, đổi mới công nghệ là điều kiện sống còn của DNNN trong kỷ nguyên số. Vì vậy, quy định pháp luật cần đơn giản hóa thủ tục đầu tư công nghệ, rút ngắn thời gian phê duyệt dự án khoa học - công nghệ từ 90 ngày xuống còn 30 ngày; áp dụng cơ chế sandbox cho công nghệ mới nhằm tạo môi trường pháp lý linh hoạt, thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Trong khi đó, chuyên gia kinh tế PGS,TS. Ngô Trí Long nhấn mạnh cơ chế tiền lương và trách nhiệm người quản lý trong DNNN. Theo ông Long, trong tiến trình đổi mới quản trị DNNN, tiền lương và chế độ đãi ngộ của người quản lý là một nút thắt thể chế: nếu quá chặt sẽ triệt tiêu động lực, nếu quá lỏng sẽ làm méo mó kỷ luật thị trường. Do đó, cần đảm bảo trả lương theo thị trường, thưởng theo giá trị tạo ra, phạt theo rủi ro gây ra.

“Lương - thưởng phải là công cụ quản trị, không phải phúc lợi. Nếu thực thi nghiêm túc, minh bạch, đây sẽ là “chìa khóa” để khơi thông nỗ lực cống hiến, động lực sáng tạo của người quản lý trong doanh nghiệp, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN” - ông Long nhấn mạnh./.

DIỆU THIỆN