Nét đẹp văn hóa của người Thổ qua Lễ mừng cơm mới

Thầy mo cùng gia chủ chuẩn bị lễ vật để dâng lên thần linh và tổ tiên trong Lễ mừng cơm mới. Ảnh: An Nhiên

Trong hệ thống quan niệm vạn vật hữu linh, người Thổ tồn tại tín ngưỡng thờ hồn lúa, giữ hồn lúa ở trong nhà, thậm chí họ còn quan niệm hồn lúa là lúa mẹ. Đến nay, đồng bào Thổ vẫn duy trì các nghi lễ nông nghiệp liên quan đến cây lúa như Lễ tra hạt, Lễ báo ân, Lễ mừng cơm mới... Trong đó, Lễ mừng cơm mới được tổ chức một năm hai lần vào tháng 5 và tháng 10, sau khi đã thu hoạch lúa với ý nghĩa bày tỏ lòng nhớ ơn tổ tiên.

Chị Lê Thị Ngân, khu phố Thấng Sơn, thị trấn Yên Cát, một người con của dân tộc Thổ chia sẻ: “Theo quan niệm của dân tộc tôi, để có một mùa màng bội thu, thì sự phù hộ của trời đất, của tổ tiên là rất quan trọng. Bởi vậy, con cháu không dám ăn trước, không thể ăn qua mặt gia tiên, nên gia tiên phải là người được ăn cơm mới trước, nếu không, cây lúa sẽ không tốt và sẽ không được mùa”.

Xuất phát từ quan niệm trên, khi lúa chín ngả màu vàng óng trên các vạt nương, trước khi gặt một ngày, chủ nhà lên rẫy chọn một đám lúa đẹp nhất, ngắt 3-5 bông lúa mang về treo ở cạnh bàn thờ gia tiên hoặc một nơi nào đó cao ráo, sạch sẽ nhất trong nhà để hồn lúa trú ngụ, vụ sau tiếp tục gieo trồng. Sau nghi thức này, mọi người mới được ra đồng gặt lúa. Khi gặt lúa về, các gia đình phơi khô và làm Lễ mừng cơm mới.

Là một trong những nghi lễ quan trọng và linh thiêng nhất trong hệ thống nghi thức tâm linh của dân tộc mình nên người Thổ chuẩn bị cho Lễ mừng cơm mới rất chu đáo, kỹ lưỡng từ khâu chọn ngày, chuẩn bị lễ vật cho đến việc sắp xếp các nghi thức. Sau khi thầy mo chọn được ngày lành tháng tốt sẽ thông báo với gia đình làm lễ để chuẩn bị đồ lễ và mời mọi người trong dòng họ, anh em, bạn bè đến dự. Lễ vật chủ yếu là những nông sản do họ làm ra như gạo mới, xôi, các loại bánh, rượu cần và những thực phẩm đánh bắt được như cá, ốc...

Bà Lê Thị Dung, 79 tuổi, ở khu phố Thấng Sơn vừa gói bánh ú chuẩn bị cho buổi lễ sắp diễn ra, vừa trò chuyện với chúng tôi trong tâm trạng mừng vui, hào hứng. Bà Dung cho hay: “Sau khi thu hoạch mùa màng xong, mỗi gia đình hoặc cả làng sẽ chọn một ngày đẹp để tổ chức Lễ mừng cơm mới. Nếu tổ chức theo cộng đồng thì dưới sự chủ trì của ông chủ làng, bà con sẽ góp lễ vật để tổ chức cúng. Kể cả tổ chức theo từng gia đình hoặc cả làng, chúng tôi luôn chuẩn bị 2 mâm lễ, 1 mâm cúng thần linh, thổ địa và 1 mâm cúng gia tiên. Mâm cúng thần linh, thổ địa thường là mâm cúng chay gồm có hoa quả, bánh kẹo, trầu, cau, rượu, muối, gạo và oản, nếu không có oản thì chúng tôi dâng bánh ú không nhân... Mâm cỗ cúng gia tiên bao giờ cũng phải có đĩa xôi, 1 con gà luộc, 1 chai rượu, 1 bát/chén nước giếng hoặc nước mưa, 1 đinh tiền, 1 đinh vàng, 1 bát cơm mới, 1 đĩa cá, 3 - 5 miếng trầu cau và bánh”.

Trong Lễ mừng cơm mới, thầy mo đóng vai trò là chủ lễ, là người kết nối giữa gia chủ với tổ tiên và các thần linh. Thầy mo sẽ điều hành các nghi thức cúng lễ, trực tiếp đọc các bài văn khấn gửi tới các thần linh, ông bà tổ tiên, bày tỏ lòng biết ơn vì đã cho gia đình một mùa bội thu và cầu xin mưa thuận, gió hòa để mùa vụ năm sau, nhà nhà được no đủ, thóc lúa đầy bồ, ngô, sắn đầy sân, gia súc đầy chuồng.

Thầy mo chủ trì và thực hiện các nghi thức cúng lễ mời sơn thần thổ địa, tổ tiên về dự, ăn cơm mới. Ảnh: An Nhiên

Khi lễ vật đã được chuẩn bị xong xuôi, một hồi trống, chiêng vang lên, thầy mo Lê Văn Chuẩn, 82 tuổi cất lời khấn: “Các con ơi, chúng ta ngày nay vẫn nhớ về công ơn những người đi trước đã có công tạo nên hạt thóc, hạt gạo dẻo thơm, dạy ta nghề dệt để ngày hôm nay, chúng ta có cái ăn, cái mặc, có những bộ trang phục đẹp đi chơi hội, vậy chúng ta hãy chuẩn bị mâm lễ cúng để mời các đấng thần linh tổ tiên về chứng cho lòng thành của gia chủ khi làm Lễ mừng cơm mới nào! Nào các con, chúng ta hãy vào dâng lễ mời thần linh, tổ tiên về mừng cơm mới nào”.

Sau đó, mọi người đặt mâm lễ ngay ngắn cạnh góc thờ chuẩn bị Lễ cúng cơm mới. Thầy mo thắp hương rồi lần lượt khấn cúng từng mâm lễ một, trước tiên là cúng thổ công, thần linh, sau đó mới cúng đến gia tiên. Nội dung bài khấn thần linh, thổ địa chủ yếu bày tỏ lòng biết ơn thần linh, thổ địa đã che chở, thần đất đã ban nơi trồng trọt, thần mưa đã tưới mát cho cây trồng tốt tươi, sinh sôi nảy nở... Bài khấn cũng thể hiện ước nguyện các vị thần cho mưa thuận, gió hòa để việc đồng áng thuận lợi, các giống mẹ lúa, ngô, bầu bí cho bông dài mẩy hạt, cây to, củ lớn, tươi tốt hơn nữa để con cháu được sung túc, no đủ hơn.

Còn bài khấn gia tiên kể về quá trình sinh tồn của con người, về quá trình tổ tiên của dòng họ, gia đình vật lộn với thiên nhiên khắc nghiệt, khai phá đất đai làm nên đồng ruộng, để con cháu lao động sản xuất, làm ra hạt gạo dâng lên tổ tiên. Đồng thời, cảm ơn tổ tiên đã có công khai phá đất đai, ngầm phù trợ cho con cháu chân cứng đá mềm, làm ăn thuận lợi.

Chia sẻ về nguồn gốc Lễ mừng cơm mới, thầy mo Lê Văn Chuẩn chia sẻ: “Ngày xưa, người dân chúng tôi nghèo lắm, phải phát nương, vỡ các hốc đất để trồng lúa, có khi chỉ được khoảng chừng 2-3kg gạo thôi nhưng mà vẫn phải làm. Đến khi được mùa là không bao giờ quên được công bảo vệ của ông thổ công, của người đã khuất, người đã cho mình sức khỏe, trí sáng tạo, chăm lo ngoài đồng, ngoài ruộng. Vì thế, con cháu dân tộc Thổ khi đã có cái ăn rồi thì không bao giờ quên ơn tổ tiên, thần linh, những người đã che chở cho mình”.

Sau khi nghi lễ cúng cơm mới kết thúc, mọi người sẽ cùng nhau thưởng thức các món ăn từ gạo mới rồi cùng đánh chiêng, đánh trống, múa hát, chơi các trò chơi ném còn, đánh đu, bán nỏ... tạo nên không khí vui tươi, đấm ấm và gắn kết giữa các thành viên trong gia đình và cộng đồng

Có thể nói, Lễ mừng cơm mới là một hình thức sinh hoạt văn hóa tinh thần đặc sắc trong đời sống tinh thần của đồng bào Thổ xứ Thanh. Nghi lễ này chứa nhiều ý nghĩa nhân văn cao cả, thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Đây cũng là dịp nhắc nhở cháu con không quên ơn nguồn cội, không quên bảo vệ rừng, đất đai. Ngoài việc báo hiếu, Lễ mừng cơm mới đánh dấu sự khép lại một chu kỳ sản xuất đã qua, đồng thời, mở ra một chu kỳ mới với những khát khao mong ước may mắn thuận hòa, no đủ trọn vẹn cho gia đình và cộng đồng.

An Nhiên