Nghe cồng chiêng giữa đại ngàn Đam Rông

Vùng đất này có hơn 65% người đồng bào với hơn 29 dân tộc cùng nhau sinh sống. Ðồng bào Tây Nguyên theo tín ngưỡng đa thần "vạn vật hữu linh", có lẽ vì thế mà làm bất cứ điều gì họ đều cúng bái, tế lễ… Trong những nghi thức ấy, không thể thiếu tiếng cồng chiêng.

1.Cồng chiêng trong văn hóa và tín ngưỡng của đồng bào Tây Nguyên không đơn thuần là nhạc cụ mà là một vật thiêng, và họ tin rằng đằng sau mỗi chiếc cồng, chiếc chiêng đều có một vị thần trú ngụ. Là một vật thiêng nên âm thanh cồng chiêng cũng mang tính thiêng và con người sử dụng những nhạc cụ này như một "ngôn ngữ" để đối thoại, bày tỏ tâm tư, nguyện vọng với thần linh với núi rừng. Chính vì thế, người Tây Nguyên xem cồng chiêng như máu thịt của mình. Cồng chiêng đi vào đời sống đồng bào như dòng chảy tự nhiên trong huyết quản.

Biểu diễn cồng chiêng, múa xoang.

Quan niệm khi xưa, đàn ông phải biết đánh chiêng mới được xem là người đàn ông thực thụ, cũng như phụ nữ phải biết dệt thổ cẩm. Sử thi Đam San có đoạn: "Hãy đánh những chiêng có âm thanh hay nhất, những chiêng kêu trầm nhất. Đánh nhè nhẹ cho gió đưa xuống đất, đánh cho tiếng chiêng vang xa khắp xứ. Đánh cho tiếng chiêng vượt qua nhà, vòng lên trời. Đánh cho khỉ trên cây cũng quên bám chặt vào cành đến phải ngã xuống đất. Đánh cho ma quỷ mê mải nghe đến quên làm hại con người. Đánh cho chuột, sóc quên đào hang, cho rắn nằm ngay đơ, cho thỏ phải giật mình, cho hươu nai đứng nghe quên ăn cỏ…".

Ngày 25/11/2005, UNESCO công nhận Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đến năm 2008, di sản này được chuyển sang Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, đánh dấu bước chuyển mình của một loại hình di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của Việt Nam. Tại Khu Bảo tồn Văn hóa dân tộc thuộc xã Đam Rông 4, chúng tôi được xem biểu diễn cồng chiêng, múa xoang trong chương trình tái hiện lễ cưới của người M'Nông. Các chàng trai, cô gái, thanh niên, bô lão trong trang phục truyền thống trình diễn hết sức duyên dáng, nhịp nhàng. Giữa mênh mông núi rừng, tiếng cồng chiêng mang hơi thở ngàn năm trầm hùng, đưa người xem về với buôn làng, với cỏ cây sông suối.

Trong câu chuyện với chúng tôi, nghệ nhân Cil Nếu, sinh năm 1965, người M'Nông, chủ nhiệm Câu lạc bộ cồng chiêng thôn Liêng Trang 1, xã Đam Rông 4, cho biết bộ chiêng của dân tộc M'Nông, Cơ Ho mà chúng tôi được thưởng lãm là bộ 6, gồm 6 chiêng có kích cỡ khác nhau, giống bộ chiêng các dân tộc khác ở Nam Tây Nguyên, trong khi bộ chiêng ở Đắk Lắk, Gia Lai, Kon Tum (nay là Quảng Ngãi) gồm 10 chiếc hoặc nhiều hơn tùy mỗi dân tộc.

Cùng là bộ 6 nhưng cách đánh, nhịp đánh của người M'Nông khác với người Cơ Ho. Nhịp chiêng, bài chiêng cũng khác nhau trong mỗi nghi thức. Điều đó tạo nên sự phong phú và đa sắc cho văn hóa cồng chiêng của mỗi dân tộc, mỗi địa phương. Bài chiêng mà chúng tôi xem là bài "Đón khách", nhịp nhanh vừa, nhiều người đánh được và thường được dùng trong các chương trình biễu diễn.

2. Câu lạc bộ cồng chiêng mà nghệ nhân Cil Nếu thành lập là câu lạc bộ cồng chiêng đầu tiên của huyện Đam Rông (cũ), chính thức được công nhận và ra mắt từ tháng 9/2023, nhằm giữ gìn, bảo tồn văn hóa cồng chiêng, đồng thời phục vụ đời sống văn hóa tinh thần của người dân địa phương trong các dịp lễ hội, sự kiện quan trọng của buôn làng. Để câu lạc bộ hoạt động như hiện nay, là cả câu chuyện dài vì ông Cil Nếu mất hơn 6 năm "ươm mầm, thai nghén".

Một số thành viên câu lạc bộ cồng chiêng.

Cil Nếu vốn là giáo viên nhưng đam mê cồng chiêng và luôn trăn trở trước tình trạng văn hóa cồng chiêng có khả năng bị mai một tại chính không gian, quê hương của mình. "Trước đây, cồng chiêng có mặt ở hầu hết các nghi lễ của cá nhân, gia đình, dòng họ và cộng đồng các dân tộc bản địa. Đàn ông đều biết đánh chiêng. Nhưng hiện nay, biết cũng được, không biết cũng không sao. Người già không còn mấy, người trẻ lại ít quan tâm".

Năm 2017, sau khi nghỉ hưu, ông Cil Nếu dành thời gian đi gõ cửa từng nhà, tìm những người biết đánh cồng chiêng của thôn, thuyết phục họ tập hợp với nhau để cùng tập luyện, nhằm giữ gìn những giai điệu, bài chiêng đang dần bị quên lãng. Đến năm 2019, ông mở lớp dạy cồng chiêng miễn phí cho thanh niên trong thôn. Ai cũng được chào đón, hễ có sự quan tâm và tình yêu với cồng chiêng là ông kêu gọi đến "lớp".

Lớp học của ông thật đặc biệt, chỉ mở vào buổi tối, tận dụng thời gian nghỉ của mọi người, có khi mượn hội trường thôn để dạy, có lúc diễn ra tại chính ngôi nhà của ông. Múa xoang thì đơn giản hơn, phụ nữ M'Nông ai cũng biết múa, bởi vì nó gắn với sinh hoạt hàng ngày như trồng lúa, giã gạo, địu con… chỉ cần phối hợp nhịp nhàng với giai điệu của bài chiêng là được. Từ đó khơi gợi tình yêu cồng chiêng, múa xoang trong lớp trẻ.

Hỏi về cách truyền lửa cho mọi người, ông nói: "Bản thân mình phải đam mê, thì mới khơi gợi được niềm đam mê từ những người khác. Bên cạnh đam mê là hiểu biết để truyền thụ lại cho lớp trẻ". Mỗi buổi luyện tập, ông đều xem là một cơ hội truyền đam mê và hiểu biết đối với cồng chiêng.

Ha Đức, sinh năm 1999, là chàng trai trẻ nhất trong đội chiêng kể: "Chỉ cần chịu học, mất bao nhiêu thời gian thầy Cil Nếu đều kiên trì chỉ dạy, từng động tác cho đến khi thuần thục". Salina, sinh năm 2002, cô gái trẻ nhất trong đội múa xoang thì bộc bạch: "Được sinh hoạt cùng mọi người thật vui, thầy Cil Nếu rất vui vẻ, nhiệt tình". Câu lạc bộ còn có già Cil Ha Sung, ngoài 70 tuổi, là điểm tựa tinh thần cho mọi người mỗi lần sinh hoạt.

Ban đầu, để có nhạc cụ sinh hoạt, nghệ nhân Cil Nếu đem bộ chiêng của tổ tiên ra dùng, bộ chiêng của ông cha để lại từ xa xưa, truyền qua bao đời. Xưa kia, cồng chiêng biểu trưng cho quyền lực và sự giàu có. Người sở hữu nhiều cồng chiêng không chỉ giàu về của cải mà còn là người có uy tín và sức mạnh linh thiêng hơn người khác, bởi có thần chiêng phù hộ. Chiêng càng cổ thì quyền lực càng cao. Quý giá vậy mà ông đem ra làm tài sản chung cho mọi người sử dụng. Ông còn tài trợ trang phục cho các nam nghệ sĩ biểu diễn. Phụ nữ múa xoang thì tận dụng váy áo truyền thống có sẵn của mình. Quãng thời gian này ông miệt mài kêu gọi người tham gia, đào tạo rồi động viên mọi người duy trì sinh hoạt. Tốn nhiều công sức nhưng không phải ai cũng gắn bó, đã có vài người thấy không có nguồn thu nên chỉ tham gia một thời gian rồi bỏ. "Dù rất buồn, muốn giữ họ lại nhưng biết làm sao".

Ông Cil Nếu kể, cái khó nhất là sắp xếp thời gian tập luyện cùng nhau vì các "nghệ sĩ" hàng ngày vẫn ra đồng, lên nương, làm các công việc thường nhật để kiếm sống, chỉ buổi tối hoặc những lúc nông nhàn mới cùng nhau luyện tập. Kế đến là làm sao cho câu lạc bộ có thu nhập. Những lúc rảnh rỗi ông lại ngược xuôi tìm cơ hội biểu diễn để có thêm nguồn tài chính duy trì hoạt động và mở rộng câu lạc bộ.

Sau hơn 6 năm tự thân vận động, hiện câu lạc bộ có gần 40 thành viên sinh hoạt đều đặn. "Giờ thì tốt hơn rồi", ông Cil Nếu hồ hởi khoe. Hiện câu lạc bộ được tỉnh tài trợ bộ chiêng và trang phục, cũng có nhiều cơ hội biểu diễn hơn, có nhiều tổ chức cá nhân mời về biểu diễn; các chương trình phục dựng lễ hội như lễ Cầu mưa, lễ Cưới hỏi của người M'Nông mà chúng tôi được xem; các sự kiện của buôn làng và các buổi đón khách phương xa của chính quyền địa phương...

Trong tuần lễ vàng du lịch Lâm Đồng, nhóm biểu diễn cho du khách đến tham quan. Sắp tới, khi tuyến đường Đông Trường Sơn hoàn thành đoạn cuối về tới Đam Rông, khu du lịch Suối khoáng nóng Daana mở cửa, nhóm sẽ có thêm cơ hội biểu diễn thường xuyên phục vụ du khách. Không chỉ duy trì bản sắc văn hóa và các lễ hội của buôn làng, mục tiêu hướng đến của câu lạc bộ là gắn với du lịch cộng đồng, nhằm giới thiệu đến du khách nét đẹp, giá trị của văn hóa cồng chiêng Nam Tây Nguyên.

Trong câu chuyện, ông Cil Nếu hào hứng nói về dự định và khoe rằng, sau mỗi lần biểu diễn, các nghệ sĩ có thêm thu nhập, dù mỗi người chỉ vài trăm ngàn, cũng là động lực với họ, ai cũng vui.

Sau khi câu lạc bộ thành lập, ông Cil Nếu sưu tầm thêm được 2 bài Ru em ngủ và Cưới hỏi. Thời gian tới, ông dự định dành nhiều thời gian đi gặp các già làng để sưu tầm them những bài chiêng để truyền lại cho lớp trẻ, để những bài chiêng ấy không theo người già về với núi rừng cỏ cây, để tiếng chiêng mãi vang vọng giữa đại ngàn.

Hoàng Ngọc Thanh