Nghè Giáp dưới dãy Ngàn Nưa

Nghè Giáp ở xã Tân Ninh. Ảnh: Khắc Công

Nhắc đến nghè Giáp người dân Cổ Định xưa ai cũng nhớ câu thơ còn lưu truyền: “Đường lâu bài văn vật - Tùy điện khởi tôn ty”. (Tạm dịch: Từ thời nhà Đường nghè Giáp là lầu để cất giữ bằng sắc - Đến thời nhà Tùy đã có điện thờ này). Căn cứ vào nội dung bia “Trường Xuân hoàng đế” mà nhà sử học Đào Duy Anh tìm thấy khi về Thanh Hóa sưu tầm, thì nghè Giáp là một trong số các đền thờ Đức thánh lưỡng thường được gọi là Tham xung Tá thánh Lê Hựu. Ông là con trai thứ 3 của Thái thú Lê Cốc (Lê Ngọc). Ngoài ra, nghè còn phối thờ 10 vị tiên công ở các dòng họ Lê Hứa, Nguyễn, Hoàng, Doãn, Phan, Ngô, Trịnh... có mặt ở đây trong buổi đầu lập làng, lập ấp.

Vào cuối thời nhà Trần, Nhân dân Cổ Định cảm kích công lao và tấm lòng trung hiếu của tướng quân Trần Khát Chân có công lớn tiêu diệt chiến thuyền của quân Chiêm Thành ở Triều Giang, chém chết tướng Chế Bồng Nga, cứu thành Thăng Long khỏi bị tai họa tàn phá. Vì có công lớn, ông được phong làm Long Tiệp Phụng thần Nội vệ Thượng tướng quân và được ban Thái ấp vùng Kẻ Mơ. Năm 1399, khi nhà Hồ chiếm ngôi nhà Trần, ông bị giết cùng với 370 người tham gia hội thề ở núi Đốn Sơn, xã Cao Mật, huyện Vĩnh Ninh (thuộc huyện Vĩnh Lộc cũ). Cảm kích công lao đức độ, nhiều nơi đã dựng đền thờ ông, riêng ở Thanh Hóa có tới 29 đền thờ. Vì vậy, tướng quân Trần Khát Chân được tôn là “Thánh”, tất cả các đồ thờ ông đều dùng sơn màu đen, không dùng đồ thờ màu sơn đỏ.

Với Nhân dân Kẻ Nưa, từ xa xưa nghè Giáp đã nổi tiếng linh thiêng. Kiến trúc của nghè Giáp mang đậm dấu ấn của thời Lê - Nguyễn. Ngày nay, nghè còn giữ được khá nguyên bản. Ngắm nhìn những cột gỗ lim to được phủ lên màu rêu phong cổ kính, xung quanh là ván thưng được sơn màu đen, chúng tôi hiểu được phần nào giai thoại thờ giọt máu của thánh lưỡng khi chạy qua nơi này và tích tướng quân Trần Khát Chân. Các mảng chạm khắc rồng cuộn, hổ phù tuy không dày đặc song vô cùng tinh xảo, đẹp mắt. Mái nghè cong mềm mại, bên trên trang trí các linh vật (rồng, nghê...) tạo sự uy nghiêm. Nghi môn được xây dựng theo kiểu kiến trúc chồng diêm ba tầng và được trùng tu vào thời Bảo Đại (1927) mang phong cách nghệ thuật kiến trúc kinh đô Huế.

Nghè Giáp hiện lên vẻ cổ kính, rêu phong với cổng chính bề thế và cổng phụ hai bên. Ngoài hình ảnh “hổ phù” thường thấy thì những phù điêu đắp nổi như: Ngựa, voi, hổ trên những bức tường bên ngoài cổng với vóc dáng dũng mãnh, khỏe khoắn vô cùng ấn tượng.

Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội xã Tân Ninh Nguyễn Tài Tuệ cho biết: “Nghè Giáp là một trong 9 di tích đã được xếp hạng trên địa bàn xã Tân Ninh. Trải qua thời gian và thăng trầm của lịch sử, nghè được gìn giữ khá nguyên vẹn, bên trong còn một số hiện vật, đồ thờ cổ. Năm 1993, nghè Giáp được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Người dân trong vùng khi có việc quan trọng thường đến đây dâng hương cầu mong thần linh phù hộ, giúp đỡ”.

Khắc Công

(Bài viết sử dụng tư liệu trong cuốn sách HƯƠNG SẮC NGÀN NƯA, tập 9, của Câu lạc bộ thơ Na Sơn, Nhà xuất bản Thông tấn năm 2020)