Nghi ngờ bức tranh 2,5 triệu bảng Anh là 'vụ lừa thế kỷ'

Từ lâu đã có ý kiến cho rằng Samson and Delilah không phải là tác phẩm do danh họa Peter Paul Rubens thực hiện. Ảnh: Uwe Deffner/Alamy Stock Photo.

Năm 1980, bức tranh Samson và Delilah được mua về từ nhà đấu giá Christie’s với mức giá 2,5 triệu bảng (hơn 77 tỷ đồng). Đây được tin là tác phẩm thất lạc của danh họa người Flemish Peter Paul Rubens, vẽ khoảng năm 1609 tại Antwerp (Bỉ).

Với bố cục kinh thánh giàu cảm xúc, kỹ thuật xử lý ánh sáng và hình thể đặc trưng, bức tranh nhanh chóng được ca tụng là viên ngọc quý thuộc bộ sưu tập nghệ thuật Hà Lan và Flemish của Phòng tranh Quốc gia Anh, Guardian đưa tin.

Tuy nhiên, từ thời điểm đó đến nay, nhiều chuyên gia đã đặt dấu hỏi nghiêm túc về tính xác thực của bức tranh. Katarzyna Krzyżagórska-Pisarek, học giả chuyên nghiên cứu Rubens, cho rằng tác phẩm "có nhiều vấn đề nghiêm trọng", với màu sắc và đường nét mang phong cách "kỳ lạ và hiện đại bất thường".

Nhà nghiên cứu kỳ cựu Christopher Wright thẳng thắn hơn: "Đây không phải là tranh của Rubens. Tác phẩm thiếu sự tinh tế và phóng khoáng quen thuộc của ông. Nó mang vẻ đẹp hào nhoáng nhưng rỗng tuếch. Mọi bản năng của tôi về hội họa cổ điển đều nói rằng đây không phải tranh được sáng tác ở thế kỷ 17”.

Vết gợn lớn từ mặt sau bức tranh

Nghi vấn ban đầu chủ yếu xoay quanh phần mặt trước với nét cọ quá phóng túng, tỷ lệ giải phẫu sai lệch, màu sắc thiếu chiều sâu. Nhưng bước ngoặt mới nhất lại đến từ mặt sau, nơi vốn chứa những bằng chứng kỹ thuật giúp xác định niên đại của một tác phẩm.

Bức tranh từng được vẽ trên bảng gỗ. Tuy nhiên, theo báo cáo kỹ thuật của phòng tranh năm 1983, khi Samson và Delilah được chuyển đến, bảng gỗ đã bị bào mỏng còn khoảng 3 mm và dán vào một tấm ván ép hiện đại (blockboard). Điều này khiến mọi dấu vết có thể xác minh, như dấu mộc của xưởng đóng bảng gỗ ở Antwerp vào đầu thế kỷ 17, hoàn toàn biến mất.

Peter Paul Rubens (1577–1640) là danh họa và nhà ngoại giao người Flemish, được xem là nhân vật có ảnh hưởng lớn nhất trong nghệ thuật Baroque vùng Flanders. Ảnh: Tác phẩm Tự họa (1623), thuộc Bộ Sưu tập Hoàng gia Anh.

Phòng tranh khẳng định lớp blockboard đã được gắn từ trước khi họ mua tranh. Nhưng trong một báo cáo điều kiện tác phẩm trước phiên đấu giá năm 1980, một nhà sử học danh tiếng mô tả bảng gỗ còn “rất nguyên vẹn” và dày từ 25-40 mm. Điều này mâu thuẫn với trạng thái mà phòng tranh tiếp nhận chỉ ít lâu sau.

Christopher Brown, cựu quản lý bộ sưu tập Hà Lan và Flemish tại Phòng tranh quốc gia Anh, ban đầu nói với The Guardian rằng chính bảo tàng đã thêm lớp ván ép để gia cố tranh.

Nhưng khi được hỏi lại, ông điều chỉnh phát ngôn: “Tôi không có lý do gì để nghi ngờ rằng lớp ván đã được gắn từ trước khi tranh được mua”.

Michael Daley, Giám đốc Tổ chức giám sát nghệ thuật ArtWatch UK, chỉ trích gay gắt: “Đây là vụ che giấu sai lầm tồi tệ nhất trong lịch sử bảo tàng. Chúng tôi có đầy đủ bằng chứng cho thấy tranh không phải của Rubens, và lớp blockboard chỉ là phần nổi của tảng băng”.

Lịch sử không rõ ràng và cái bóng của Ludwig Burchard

Tranh Samson và Delilah không hề có lịch sử được ghi nhận là tác phẩm của Rubens trước năm 1929. Chính Ludwig Burchard, một nhà sử học nghệ thuật người Đức, là người đầu tiên đưa ra nhận định này. Tuy nhiên, sau khi ông qua đời năm 1960, nhiều hồ sơ cho thấy ông từng sai lệch trong việc xác định tác phẩm, đôi khi vì mục đích thương mại.

Theo Krzyżagórska-Pisarek, ít nhất 75 tác phẩm từng được Burchard gán cho Rubens đã bị giáng cấp. Bà gọi tác phẩm Samson và Delilah là “phần nổi của tảng băng” và chỉ ra các điểm nghi vấn trong bố cục như lớp màu đỏ tươi quá đồng nhất trên áo Delilah, phần lưng cơ bắp của Samson “sai hoàn toàn về giải phẫu”. Quan trọng hơn cả, tác phẩm gần như không có dấu craquelure (vết nứt nhỏ tự nhiên xuất hiện trên sơn dầu cũ sau hàng thế kỷ).

Trong phản hồi mới nhất, Phòng tranh Quốc gia Anh khẳng định: “Tác phẩm đã được công nhận rộng rãi là một kiệt tác của Rubens. Không một chuyên gia nào về Rubens từng nghi ngờ điều đó. Tác phẩm được vẽ trên bảng gỗ sau khi ông trở về Antwerp năm 1608 và thể hiện trọn vẹn những gì ông tiếp thu từ thời gian ở Italy”.

Họ dẫn lại nghiên cứu kỹ thuật từ năm 1983 của Joyce Plesters và David Bomford, trong đó nêu rõ lớp ván ép đã có trước thời điểm mua và không có dấu hiệu nào cho thấy bảng gỗ ban đầu bị thay thế trong thời gian Phòng tranh sở hữu.

Dẫu vậy, giới chuyên môn vẫn tiếp tục đặt câu hỏi. Christopher Wright nhận định: “Khi tranh xuất hiện tại Christie’s, nó hoàn toàn nguyên vẹn. Nếu bảng gỗ bị yếu hay mục, điều đó đã được chú ý. Việc gắn ván ép chỉ làm tăng nghi vấn”.

Tranh cãi quanh Samson và Delilah không chỉ là một cuộc chiến học thuật, mà là phép thử cho sự minh bạch và trách nhiệm của các định chế bảo tàng. Năm 1997, phòng tranh từng hứa sẽ tổ chức một buổi thảo luận công khai về tính xác thực của bức tranh, nhưng đến nay lời hứa đó vẫn chưa được thực hiện.

Krzyżagórska-Pisarek chia sẻ: “Họ không muốn tổ chức tranh luận vì họ biết chúng tôi có lập luận quá khó để bác bỏ. Đây không thể là tranh Rubens”.

Cuộc tranh cãi về Samson và Delilah dường như vẫn còn kéo dài. Với những nghi vấn chồng chất về tính xác thực và quá trình phục dựng, cộng đồng nghệ thuật quốc tế tiếp tục chờ đợi, liệu một cuộc tranh luận công khai như phòng tranhđã hứa cách đây gần ba thập kỷ có bao giờ diễn ra?

Thư Vũ