Người ghi sử bằng khoảnh khắc

Ông từng được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (2012) và Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (2022).

Nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Chu Chí Thành giới thiệu bộ ảnh “Từ ngục tối thắng lợi trở về” được trao giải thưởng nhà nước. Ảnh: Bảo Lâm

Những tấm ảnh mang khát vọng hòa bình

Sinh năm 1944 tại Hưng Yên, nhà báo Chu Chí Thành vốn là sinh viên khoa Văn, Trường Đại học Tổng hợp. Năm 1966, đúng thời điểm Thông tấn xã Việt Nam tuyển phóng viên, ông đã đăng ký, tham gia lớp đào tạo nghiệp vụ và trở thành phóng viên Thông tấn xã Việt Nam. “Chúng tôi được học nghiệp vụ phóng viên ngắn ngày trong 9 tháng ở Quốc Oai (Hà Tây cũ). Tôi thích nhiếp ảnh nên xin học ảnh với suy nghĩ, vào chiến trường miền Nam hoặc đi bất cứ đâu cũng ghi lại những gì mình chứng kiến, cả con người, sự kiện. Ảnh sẽ giúp cho việc viết báo sâu sắc hơn, sinh động hơn” - nhà báo Chu Chí Thành nhớ lại.

Sau khóa đào tạo cấp tốc, năm 1967 Chu Chí Thành chính thức trở thành phóng viên chiến trường. Ông được phân công về tổ ảnh mũi nhọn của Thông tấn xã Việt Nam. Hầu hết các sự kiện quan trọng trong thời điểm chiến tranh ác liệt, cam go nhất (từ 1968 cho đến 1973), tay máy Chu Chí Thành đều có mặt. Ông lăn xả khắp các trận địa, từ Hà Nội vào Quảng Bình, Quảng Trị..., vượt qua "mưa bom bão đạn" để ghi lại những khoảnh khắc lịch sử chân thực, sống động của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Đáng kể là ông có hai đợt đi công tác từ Hà Nội vào vùng "đất lửa" Vĩnh Linh, khoảng cách hơn 550 cây số chỉ bằng... xe đạp!

Nhà báo Chu Chí Thành kể về ấn tượng sâu sắc trong chuyến đi đầu tiên: “Tôi nhớ mãi trận đánh của đội nữ pháo binh Ngư Thủy. Đội chỉ toàn những cô gái mới mười tám, đôi mươi. Đó là một trận đánh vô cùng ác liệt vào năm 1968. Các cô gái được báo động là tàu chiến Mỹ đã đến gần Quảng Bình, nhưng rất bình tĩnh, sẵn sàng chiến đấu. Trong vòng vây lửa đạn trong bắn ra, ngoài bắn vào, trên trời máy bay dội bom xuống mà các cô gái vẫn gan dạ, kiên cường. Chính sự gan dạ, dũng cảm của các cô đã truyền cho chúng tôi sự bình tĩnh và chụp được những bức ảnh rất sinh động”.

Sau khi Hiệp định Paris được ký kết, Chu Chí Thành lên đường vào Quảng Trị để chụp ảnh cuộc trao trả tù binh trên sông Thạch Hãn và việc thi hành Hiệp định Paris. Lúc đó ông vừa mới cưới vợ được 20 ngày. Chuyến đi ấy với những bức ảnh “để đời” đã đem lại hai giải thưởng lớn cho ông. Đó là Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (năm 2012) với cụm tác phẩm “Từ ngục tối thắng lợi trở về”. Đúng 10 năm sau, ông được vinh danh với Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2022 với cụm tác phẩm “Hai người lính”.

Chia sẻ thêm về bộ ảnh đạt Giải thưởng Hồ Chí Minh, nhà báo Chu Chí Thành cho biết, bức ảnh nổi tiếng nhất mang tên “Hai người lính” ông chụp vào tháng 3-1973 ở Quảng Trị, tại vùng giáp ranh giới tuyến hai miền đất nước. Trong ảnh, người lính giải phóng mặc bộ quân phục, đầu đội mũ tai bèo, còn người lính phía bên kia trong bộ rằn ri, họ khoác vai nhau thân mật đến mức nếu mặc quần áo dân sự thì người xem có thể hiểu đó là hai người bạn chí cốt. Tuy nhiên, bức ảnh từng không được phát hành ở thời điểm ấy bởi "khá nhạy cảm”. Phải tới tận năm 2007, khi nghệ sĩ Chu Chí Thành tổ chức triển lãm “Những thời khắc không quên” tại Hà Nội và triển lãm “Ký ức chiến tranh” tại thành phố Hồ Chí Minh, hướng tới kỷ niệm 35 năm ngày ký Hiệp định Paris, bức ảnh “Hai người lính” mới được giới thiệu rộng rãi đến công chúng. Sau đó bức ảnh được in trong cuốn sách ảnh “Ký ức chiến tranh” (ra mắt năm 2010) của Chu Chí Thành, tập hợp những bức ảnh ông chụp trong quãng thời gian làm phóng viên chiến trường, tác phẩm này được quan tâm nhiều hơn bởi tính nhân văn và giá trị đặc biệt của khoảnh khắc. “Suốt cuộc đời cầm máy của tôi không ít lần vào sinh ra tử ngoài chiến trường. Nhưng chúng tôi không hề run sợ trước cái chết, ngược lại rất lạc quan tin tưởng vào hòa bình đang đến gần. Vì vậy, tôi luôn xem tấm ảnh này như là biểu tượng hòa hợp của dân tộc, là biểu tượng cho khát khao hòa bình không còn chiến tranh, không còn những hy sinh xương máu. Điều đặc biệt hơn cả là hai người lính trong bức ảnh đều còn sống và đã gặp lại nhau sau 45 năm. Và tôi một lần nữa lại chụp tấm ảnh họ khoác vai nhau, thân tình như 45 năm về trước” - nghệ sĩ Chu Chí Thành bày tỏ.

Có lẽ bởi từng là sinh viên Văn khoa nên ảnh của Chu Chí Thành không đơn thuần là ảnh đưa tin về sự kiện, sự việc và con người, mà còn thắm đượm tình cảm và chất nhân văn.

Tiếp tục cống hiến

Năm 1974, nhà báo Chu Chí Thành được Thông tấn xã Việt Nam cử đi học ở Cộng hòa Dân chủ Ðức. Năm 1980, ông nhận bằng cử nhân khoa Báo chí - Trường Ðại học Tổng hợp Karl Marx, Leipzig (Đức), sau đó tiếp tục công tác tại Thông tấn xã Việt Nam. Từ năm 1994 đến 1999, ông làm Tổng Biên tập Tạp chí Nhiếp ảnh (Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam). Năm 2005 - 2009, ông làm Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam. Ông dành công sức cho công tác Hội, tham gia bồi dưỡng các lớp thế hệ sau. Đặc biệt, ông có nhiều bài viết sâu sắc giới thiệu về đồng nghiệp, các nhà nhiếp ảnh tên tuổi, những phóng viên ảnh chiến trường...

Cuộc đời và hơn 50 năm hoạt động nhiếp ảnh của nhà báo - nghệ sĩ Chu Chí Thành đã chụp hàng ngàn bức ảnh với vô vàn khoảnh khắc sống động, chân thực về cuộc kháng chiến chống Mỹ, với rất nhiều bức ảnh “để đời”, trở thành những nguồn sử liệu vô cùng quý giá, mang tầm giá trị quốc gia. Ông đã vinh dự nhận Huân chương chống Mỹ cứu nước hạng Ba; Huân chương Lao động hạng Ba; Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật (2012); Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật (2022); nhiều kỷ niệm chương, giải thưởng nhiếp ảnh trong nước và quốc tế...

Giờ đã qua tuổi 80, không còn khỏe nhưng nghệ sĩ Chu Chí Thành vẫn miệt mài làm việc. Ông đang cùng với nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh biên soạn cuốn sách “Lịch sử nhiếp ảnh Việt Nam”, dự kiến ra mắt trong năm nay. “Đây là công trình rất ý nghĩa. Cuốn “Sơ thảo Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam” từ năm 1993 đã cũ, trong khi nhiếp ảnh Việt Nam với thế giới đã phát triển khác. Bây giờ là nhiếp ảnh số, trí tuệ nhân tạo. Nhiếp ảnh cũng như là lịch sử văn hóa của chúng ta, luôn luôn phát triển và thay đổi theo thời gian” - nhà báo Chu Chí Thành chia sẻ.

Nghệ sĩ Chu Chí Thành cho rằng cần có lý tưởng, lập trường chính trị thì mới làm việc được lâu dài và đứng vững trong nghề nghiệp. “Các bạn trẻ bây giờ hơn chúng tôi ngày xưa rất nhiều. Thứ nhất là được đào tạo bài bản, thứ hai là có ngoại ngữ và thứ ba là phương tiện rất hiện đại. Điều kiện đó bảo đảm cho mình chụp bức ảnh rất tốt, rất nhanh. Nhưng mà điều cần thiết ở một nhà nhiếp ảnh cũng như bất cứ một nhà báo nào là phải có một trái tim yêu nước, trái tim vì dân. Có như vậy, mình mới nhìn ra những gì tốt đẹp của đất nước mình, của con người Việt Nam mình, chứ không phải đơn thuần chỉ là chụp ảnh. Ảnh qua phóng viên, người nghệ sĩ là phải qua trái tim rung động thì mới có bức ảnh đẹp, bức ảnh hay được”. Và ông tự hào bày tỏ rằng mình may mắn được là phóng viên của Thông tấn xã Việt Nam, được cống hiến sức trẻ nơi chiến trường. “Đáng lẽ tôi theo con đường văn chương, nhưng chiến tranh đã chọn tôi làm phóng viên nhiếp ảnh. Nghề này dẫn dắt tôi đi một hướng mà tôi cảm thấy rất thú vị, rất hay, đóng góp được cho đất nước. Ngay từ lúc cầm máy tôi rất yêu công việc nhiếp ảnh và may mắn là đã có những tác phẩm được Đảng, Nhà nước với nhân dân cũng như là đồng nghiệp ghi nhận nên tôi thấy rất vui và hài lòng”.

Thời gian dần trôi, nhưng những bức ảnh mang nặng “hơi thở” thời chiến của nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Chu Chí Thành vẫn còn vẹn nguyên giá trị lịch sử để thế hệ sau cảm nhận được, biết được ông cha ta đã từng sống, chiến đấu và hy sinh như thế nào...

Dương Linh