Người 'giữ hồn' chữ Thái

Ông như người nông dân cần mẫn, âm thầm “gieo mầm chữ Thái” trên khắp các bản làng miền núi, để nuôi dưỡng khát vọng lưu giữ những gì tinh hoa nhất của dân tộc mình.

Nghệ nhân ưu tú Hà Nam Ninh.

Miệt mài “gieo” những “hạt mầm chữ”

Ông Hà Nam Ninh chia sẻ, những gì mà ông hiểu biết về văn hóa đều là nhờ bố mẹ đã truyền dạy. Ngôn ngữ chữ viết của người Thái là một kho tàng văn hóa lớn, ở đó không chỉ chữ viết mà còn những câu chuyện về lịch sử, văn hóa của người Thái qua những câu ca dao, thành ngữ, truyện kể về mở đất, lập mường.

Sinh ra trong một gia đình người Thái tại xã Bá Thước, năm 1966, khi mới tròn 18 tuổi, ông Ninh đỗ Trường Trung học Sư phạm miền núi Thanh Hóa - cái nôi của nhiều thế hệ trí thức đồng bào dân tộc thiểu số. Tốt nghiệp ra trường, ông về công tác tại Trường Phổ thông cơ sở xã Cổ Lũng. Dẫu công việc dạy học nơi vùng cao còn nhiều khó khăn, thiếu thốn, nhưng đam mê với chữ Thái cổ trong ông chưa bao giờ vơi.

Từ đam mê ấy, ông đã miệt mài tìm kiếm những bản chép tay cũ, đi hỏi han các cụ cao niên, ghi chép lại từng từ, từng nghĩa để rồi tỉ mẩn tra cứu, đối chiếu, dịch nghĩa như một người đi tìm kho báu giữa rừng ngôn ngữ cổ. Với ông Ninh, mỗi con chữ không chỉ là ký hiệu ngôn ngữ mà là những mảnh ghép lịch sử, là ký ức tổ tiên. Bởi thế, ông không ngại vượt đèo, lội suối đến tận các vùng sâu xa để sưu tầm, khảo cứu các dị bản chữ Thái, các phương ngữ và kho tàng văn học dân gian phong phú. Năm 2004, sau khi nghỉ hưu, ông Ninh mới có thể dành trọn vẹn thời gian và tâm trí cho điều ông hằng đau đáu: Truyền dạy chữ Thái cổ cho cộng đồng.

Năm 2006, lớp học đầu tiên của ông ra đời. Ban đầu chỉ có vài học viên rồi dần lan rộng ra các vùng lân cận… Đối tượng học rất đa dạng gồm học sinh, cán bộ xã, người già... Họ tìm đến lớp học để tìm về cội nguồn, để hiểu và tự hào hơn về dân tộc mình. Mỗi buổi học đều như một buổi sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Học chữ qua câu chuyện xưa, viết thư, làm thơ, thực hành ngôn ngữ qua những buổi ra đồng, đi chợ, trò chuyện bằng tiếng Thái. Bằng lối giảng dạy mộc mạc mà sâu sắc, gần gũi mà sáng tạo, ông đã làm cho những con chữ Thái vốn xa lạ với lớp trẻ trở nên sống động. “Khi đọc được những bài mo cổ, những truyện thơ bằng chữ Thái, tôi hiểu gốc gác của dân tộc mình nhiều hơn” - ông Ninh tâm sự.

Gìn giữ cho đời sau

Không chỉ mở lớp, ông Ninh còn dồn tâm huyết cho việc sưu tầm, lưu giữ và biên soạn các tài liệu quý giá về chữ Thái cổ và văn hóa Thái. Trong căn nhà nhỏ của ông hiện nay có hàng chục tư liệu cổ viết bằng chữ Thái, từ khế ước đất đai giữa các bản làng, thống kê đinh điền, thuế má, sản vật, cho đến những thần phả, truyện thơ, truyện cổ tích. Trong số đó, quý hiếm nhất phải kể đến truyện thơ “Truyện kể đường lên thiên đàng” được viết từ thời vua Lê Chiêu Tông, một tác phẩm có giá trị lịch sử, ngôn ngữ và văn học đặc biệt.

Với quyết tâm gìn giữ bằng hành động cụ thể, từ năm 2006 - 2012, ông đã cùng Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thanh Hóa tổ chức mở 10 lớp học tiếng Thái cho hơn 500 học viên tại các xã miền núi. Năm 2014, ông được mời giảng dạy trong chương trình bồi dưỡng tiếng Thái cho cán bộ, công chức, giáo viên. Và, không dừng lại ở việc dạy học, ông còn là tác giả, chủ biên của ba bộ tài liệu quan trọng: “Bộ chữ Thái cổ Thanh Hóa”, “Tài liệu dạy tiếng dân tộc Thái năm 2008” và “Tài liệu đào tạo bồi dưỡng tiếng Thái năm 2014”. Năm 2015, ông được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, một sự ghi nhận xứng đáng cho hành trình bền bỉ, tận hiến suốt nhiều năm trời.

Giờ đây, dù tuổi đã cao, mắt đã mờ, tay đã run, mỗi năm ông vẫn mở lớp miễn phí. Mỗi bài giảng, giáo án đều được ông viết tay, trau chuốt từng dòng. Cả cuộc đời ông từ một thầy giáo vùng cao, một cán bộ giáo dục huyện, đến một nghệ nhân văn hóa đều chung một lý tưởng: Góp phần gìn giữ tiếng nói, chữ viết, văn hóa của dân tộc mình. Với ông, phần thưởng quý giá nhất vẫn là ánh mắt sáng bừng của những đứa trẻ lần đầu đọc được truyện cổ bằng tiếng mẹ đẻ, là giọt nước mắt rưng rưng của cụ già khi viết được tên mình bằng chữ Thái. “Khi người Thái biết viết tên mình, nghĩa là họ đã nối lại được sợi dây với tổ tiên”- ông Ninh xúc động nói.

Nguyễn Chung