Nguy cơ thiếu hụt nhân lực STEM vì đa số thí sinh chọn tổ hợp Khoa học xã hội

Những năm gần đây, tỷ lệ thí sinh có xu hướng chọn bài thi tổ hợp Khoa học xã hội ở kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông ngày càng tăng. Đơn cử, năm 2023, theo thông tin từ Bộ Giáo dục và Đào tạo, số thí sinh đăng ký bài thi Khoa học xã hội chiếm 55,3% tổng số thí sinh. Đến năm 2024, tỷ lệ này lại tiếp tục gia tăng, với 63% thí sinh đăng ký bài thi Khoa học xã hội.

Điều này khiến nhiều ý kiến băn khoăn, lo ngại về vấn đề nguồn nhân lực STEM để phát triển khoa học công nghệ trong thời gian tới.

Vì sao tỷ lệ chọn tổ hợp Khoa học tự nhiên và Khoa học xã hội không đồng đều?

Để tìm hiểu về định hướng lựa chọn thi tổ hợp Khoa học tự nhiên/Khoa học xã hội của một số địa phương trên cả nước, chia sẻ với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, thầy Trần Thanh Bình – Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Cần Thơ cho hay, việc chọn tổ hợp thi tốt nghiệp trung học phổ thông của học sinh thành phố Cần Thơ các năm qua không đồng đều giữa tổ hợp Khoa học tự nhiên và Khoa học xã hội. Điều này cho thấy việc chọn tổ hợp môn thi tốt nghiệp trung học phổ thông của Thành phố Cần Thơ là cùng với xu hướng chung của cả nước.

Việc học sinh lựa chọn tổ hợp môn thi tốt nghiệp trung học phổ thông được nhà trường tư vấn cho các em có định hướng từ năm lớp 11. Cụ thể, học sinh dựa vào định hướng nghề nghiệp của bản thân để lựa chọn tổ hợp môn học phù hợp (tổ hợp Khoa học tự nhiên hoặc Khoa học xã hội).

Ảnh minh họa (Nguồn: Website Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Cần Thơ).

Theo thầy Bình, lựa chọn tổ hợp môn trong kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông trong những năm qua của học sinh trên địa bàn Thành phố Cần Thơ là phù hợp với năng lực và định hướng nghề nghiệp của học sinh. Kết quả này được thể hiện qua kết quả thi tốt nghiệp trung học phổ thông và xét tuyển vào đại học.

Cụ thể, tỷ lệ học sinh lựa chọn tổ hợp môn học năm 2023 của thành phố có 35,98% học sinh chọn tổ hợp Khoa học tự nhiên. Tỷ lệ này ở năm 2024 là 39,88%.

Về kết quả học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2023, thầy Bình thông tin, thành phố có 98,51% học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông, tỷ lệ học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông trúng tuyển vào đại học đạt 62,84%. Năm 2024, thành phố có 99,07% học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông.

Cũng theo thầy Bình, việc lựa chọn tổ hợp môn thi của học sinh trên trên địa bàn là vừa phù hợp với năng lực học tập, đồng thời đáp ứng định hướng nghề nghiệp của học sinh. Để việc lựa chọn tổ hợp các môn học đạt phù hợp với mong muốn của học sinh, giảm thiểu tối đa những hạn chế, khó khăn về nhu cầu nhân lực trong tương lai, Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo thành phố Cần Thơ đã nêu ra một số giải pháp.

Thứ nhất, đối với nhà trường, cần tư vấn, định hướng nghề nghiệp trong tương lai cho học sinh (dựa vào năng lực, sở thích, điều kiện,… của các em).

Bên cạnh đó, cần cung cấp đầy đủ, kịp thời cho học sinh các yêu cầu phải đáp ứng cho việc lựa chọn nghề nghiệp (đầu tiên là môn học để thi hoặc xét và ngành nghề cần chọn và các điều kiện khác trong quá trình tham gia học tập, giải quyết việc làm,…).

Các nhà trường còn cần phối hợp với những cơ quan, đơn vị có liên quan cung cấp cho học sinh thông tin đầy đủ, cơ bản nhất về nhu cầu nguồn nhân lực trong việc phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

Thứ hai,đối với học sinh, cần căn cứ vào mục tiêu nghề nghiệp, học sinh cùng cha mẹ cần xác định là muốn làm nhóm ngành nghề nào sau khi tốt nghiệp? Ngành nghề đó cần các năng lực gì, học ở đâu? Những trường nào sẽ đào tạo ngành nghề đó? Các phương thức xét tuyển và ngành nghề và nhóm môn học dùng để xét tuyển, …

Tuy nhiên, mấu chốt ở đây phải là để học sinh biết được mình muốn trở thành ai, làm gì trong tương lai và biết được đâu là điểm mạnh yếu để phát huy, khắc phục cho phù hợp. Căn cứ vào năng lực và sở thích hiện tại của bản thân, học sinh phải xác định được các môn sở trường. Cho đến năm lớp 12, học sinh nghiên cứu phương thức tuyển sinh của các trường và các ngành có xét tuyển các tổ hợp có môn học thế mạnh.

Không những vậy, học sinh cũng cần nghiên cứu, theo dõi tốc độ phát triển của khoa học công nghệ hiện đại và xu thế toàn cầu hóa.

Bởi, trong quá trình phát triển, có thể có nhiều nghề sẽ mất đi và những nghề mới ra đời. Việc lựa chọn tổ hợp môn thi có thể thay đổi phù hợp với xu thế phát triển của xã hội, không "bó khung" hạn hẹp theo ngành nghề đã chọn từ trước.

Ngoài ra, cha mẹ học sinh hãy là những người hỗ trợ, chia sẻ ‘‘đường đi phù hợp’’ để con có một lộ trình học tập, theo đuổi nghề nghiệp tương lai rõ ràng. Có thể thấy, nguồn cảm hứng, động lực từ cha mẹ chính là nền tảng tinh thần vững chắc giúp con tự tin hơn trên hành trình hướng nghiệp của mình.

Hơn nữa, theo thầy Bình, việc cha mẹ hướng nghiệp cho con, trang bị đầy đủ kiến thức, kĩ năng, tạo điều kiện cho con được trải nghiệm, cọ xát môi trường thực tế là tiền đề giúp con xác định rõ hướng đi của mình sau này mà không bị bỡ ngỡ hay lạc lối đối với sự lựa chọn ngành, nghề ở môi trường học tập mới.

Chia sẻ từ thầy Lê Minh Hoàng – Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Cà Mau, tỉnh Cà Mau cho hay, năm nay, số học sinh của nhà trường lựa chọn đăng ký bài thi Khoa học xã hội nhiều hơn.

Lý do lựa chọn của các em chủ yếu là xuất phát từ chính nhu cầu, mong muốn của bản thân và sự tư vấn từ phía gia đình. Dựa trên nhu cầu ấy và sự tư vấn, định hướng của nhà trường, thường các em đã lựa chọn cho mình tổ hợp môn thi từ năm lớp 11.

Học, thi tổ hợp Khoa học tự nhiên giúp thí sinh có nhiều cơ hội hơn

Thầy Hoàng cũng cho rằng, trong bối cảnh đẩy mạnh công nghiệp hóa – hiện đại hóa như hiện nay, nước ta đang rất cần nguồn nhân lực đối với lĩnh vực STEM. Chính vì vậy, nếu các em học sinh lựa chọn bài thi Khoa học tự nhiên trong kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông tất yếu sẽ có nhiều lựa chọn về các cơ sở giáo dục đại học và nhiều cơ hội việc làm hơn.

Mặc dù tỷ lệ thí sinh đăng ký bài thi Khoa học xã hội đang chiếm ưu thế trên cả nước, tuy nhiên, tại một số trường trung học phổ thông tốp đầu của các thành phố lớn như Hà Nội lại không như vậy.

Trường Trung học phổ thông Thăng Long là một trong những trung học phổ thông tốp của Hà Nội. Trao đổi với phóng viên, thầy Lê Trung Tín – Hiệu trưởng nhà trường thông tin, năm nay, số lượng học sinh đăng ký bài thi Khoa học tự nhiên của nhà trường chiếm phần lớn hơn so với số đăng ký bài thi Khoa học xã hội.

Thầy Tín lý giải, việc chọn bài thi theo tổ hợp nào nhiều hơn là do sở trường, đam mê của các em. Chủ trương của nhà trường là luôn tôn trọng thiên hướng năng lực và mong muốn, nhu cầu cho các em. Từ đó mới đưa ra định hướng cho học sinh nên thi bài thi Khoa học xã hội hay bài thi Khoa học tự nhiên cho phù hợp.

Ảnh minh họa: Phạm Minh.

Còn theo thầy Nguyễn Trung Kiên – Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Nguyễn Gia Thiều, Hà Nội, năm nay, số lượng học sinh của nhà trường đăng ký bài thi Khoa học tự nhiên có nhiều hơn nhưng không vênh mấy so với số đăng ký bài thi Khoa học xã hội.

Việc đăng ký theo bài thi tổ hợp nào xuất phát một phần do lựa chọn của người học và một phần do nhà trường định hướng, hướng nghiệp cho các em. Đơn cử, nếu học sinh nào muốn thi vào các trường đại học đào tạo khoa học kỹ thuật hay kinh tế, nhà trường cũng sẽ định hướng các em nên lựa chọn đăng ký bài thi Khoa học tự nhiên.

Cùng chia sẻ về thực tế trên, cô Ngô Thị Thành – Phó Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Phan Huy Chú-Đống Đa, Hà Nội bày tỏ, nhà trường vốn đã có định hướng chọn tổ hợp môn thi cho học sinh ngay từ đầu năm lớp 10. Tại Trường Trung học phổ thông Phan Huy Chú, các em được chia ban khoa học xã hội và khoa học tự nhiên ngay từ khi nhập học năm lớp 10, và số lượng các lớp này được chia đều. Do đó, số lượng thí sinh đăng ký bài thi Khoa học tự nhiên và bài thi Khoa học xã hội đối với kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông là tương đương như nhau.

Theo cô Thành, việc định hướng tổ hợp môn thi nên được làm chặt chẽ ngay từ khi học sinh bắt đầu vào học lớp 10 và từ quyền lợi của các em. Sự tư vấn, định hướng ấy không nên mang tính bắt buộc mà cần phù hợp với nguyện vọng và năng lực của học sinh, gia đình các em; phù hợp về điều kiện cơ sở vật chất và đội ngũ nhân lực của từng trường.

Trong khi đó, Tiến sĩ Thái Doãn Thanh – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Công thương Thành phố Hồ Chí Minh cho hay, việc số lượng thí sinh đăng ký bài thi Khoa học xã hội đối với kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông có xu hướng ngày càng gia tăng và chênh lệch cao hơn số đăng ký bài thi Khoa học tự nhiên bởi nhiều nguyên nhân.

Trước hết, thực trạng này liên quan đến công tác phân luồng giữa 2 nhóm đối tượng học sinh theo tổ hợp khoa học xã hội và Khoa học tự nhiên tại các trường trung học phổ thông. Có thể thấy rằng, hiện nay nhiều trường trung học phổ thông đang định hướng cho học sinh học tập và thi theo tổ hợp Khoa học xã hội nhiều hơn so với tổ hợp Khoa học tự nhiên. Định hướng này cũng có phần chạy theo thành tích cao của nhiều nhà trường, địa phương.

Hơn nữa, thực trạng này con xuất phát từ phương pháp giảng dạy các môn Khoa học tự nhiên tại một số trường trung học phổ thông hiện nay chưa được đổi mới, còn nặng về tính toán, lý thuyết, chưa đi vào thực tiễn. Điều này khiến nhiều em cảm thấy sợ hãi, ngần ngại chọn học và thi các môn học này. Do đó, các em có xu hướng chọn Khoa học xã hội vì cho rằng dễ dàng đạt kết quả cao hơn.

Ngoài ra, thầy Thanh cho hay, sự tác động từ phía gia đình cũng rất quan trọng đến sự lựa chọn của các em. Trên thực tế, phụ huynh thường rất quan tâm đến việc tổ hợp môn thi nào có lợi cho con mình để đạt được điểm tốt nhất. Và họ có xu hướng cho rằng nếu chọn bài thi Khoa học xã hội sẽ dễ đạt điểm cao hơn nên đã định hướng cho con mình theo lựa chọn này.

Theo thầy Thanh, nếu thực trạng cứ tiếp diễn thì sẽ để lại hậu quả nghiêm trọng. Có thể thấy rằng, nếu muốn đăng ký vào các cơ sở giáo dục đại học đào tạo về lĩnh vực STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật), hầu như thí sinh phải lựa chọn đăng ký dự thi bài thi Khoa học tự nhiên để xét tuyển. Tất nhiên, nếu số lượng người chọn bài thi Khoa học tự nhiên ít, dần dần nước ta cũng đứng trước tình trạng thiếu đi đội ngũ nhân lực khoa học, công nghệ, kỹ thuật.

Cùng với xu thế chung hiện nay trên thế giới, nếu bị thiếu hụt nguồn nhân lực STEM, đất nước chắc chắn sẽ bị ảnh hưởng về sự phát triển kinh tế, xã hội. Nhìn nhận từ thực tế, hầu hết các nước phát triển như Anh, Mỹ,... đều đang rất chú trọng đến công tác đào tạo, tăng trưởng đội ngũ nhân lực này.

Chính vì vậy, thầy Thanh cho rằng, các địa phương, các trường trung học phổ thông phải định hướng làm sao để tỷ lệ học sinh lựa chọn bài thi Khoa học xã hội và bài thi Khoa học tự nhiên xấp xỉ nhau.

Để làm được việc này, phải chú tâm đến vấn đề đổi mới phương pháp, tổ chức giảng dạy; đảm bảo sự công bằng trong công tác giảng dạy ở tất cả các môn học.

"Chúng ta phải làm sao để học sinh có thế mạnh, năng lực liên quan nhìn nhận được nếu lựa chọn bài thi Khoa học tự nhiên có thể phát triển tốt trong tương lai. Bởi, các môn Khoa học tự nhiên vốn là nền tảng kiến thức của lĩnh vực STEM", thầy Thanh nhấn mạnh.

Số liệu thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo tính tới tháng 8/2024 cho thấy, trong tổng quy mô đào tạo tất cả trình độ của giáo dục đại học, quy mô đào tạo trình độ thạc sĩ chỉ chiếm tỷ trọng khoảng 5%, ở trình độ tiến sĩ khoảng 0,6%, thấp hơn rất nhiều so với các nước trong khu vực và trên thế giới); trong đó, tỷ trọng quy mô đào tạo sau đại học khối ngành STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học) còn thấp hơn nhiều, ở trình độ thạc sĩ chỉ đạt hơn 2%, ở trình độ tiến sĩ chỉ đạt xấp xỉ 0,3% và có xu hướng tiếp tục giảm.

Khánh An