Nhà dài trong tâm thức người Mạ

Các thế hệ người Mạ tại xã Lộc Bắc quây quần bên căn nhà dài truyền thống

• NẾP XƯA NỐI DÀI

Những ngày tháng 3, trong cái nắng oi ả của Nam Tây Nguyên, chúng tôi được bà con buôn Bơ Đăng (Thôn 2, xã Lộc Bắc) nồng nhiệt đón tiếp tại căn nhà dài gần trăm năm tuổi. Căn nhà này đã tồn tại bao lâu, chẳng ai rõ, chỉ nghe các cụ trong làng kể lại rằng nhà của người Mạ ở đây đã được truyền qua từ ba đến bốn thế hệ.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và đặc biệt là trong những năm chống Mỹ cứu nước, nơi cư trú của người Mạ chủ yếu là những căn cứ địa cách mạng, thậm chí một số nơi là vùng bị tạm chiếm. Các mái nhà của họ thường là những ngôi nhà dài nằm dưới các rặng vông. Dù trải qua nhiều biến động xã hội và quá trình hòa nhập văn hóa, người Mạ vẫn giữ được bản chất hồn hậu, hiền hòa, đặc biệt khi đón tiếp những vị khách phương xa. Ông K’Núi - Bí thư Đảng ủy xã Lộc Bắc chia sẻ: “Nhà dài là tài sản quý giá mà tổ tiên để lại, nơi nuôi cái chum, cái ché và lưu giữ những kỷ vật, văn hóa của người Mạ từ xưa đến nay”.

Hơn mười năm trước, tôi đã có dịp ghé thăm căn nhà dài của người Mạ. Lúc ấy, ngôi nhà dài có tới bảy bếp, nghĩa là bảy gia đình chung sống dưới một mái nhà. Vào ban đêm, trong không gian ấm cúng của căn nhà dài, tiếng chiêng vang vọng hòa cùng ngọn lửa thiêng, tạo nên một không gian huyền bí. Tuy nhiên, theo sự thay đổi của thời gian, nhà dài ngày càng trở nên nhỏ hơn, không còn được xây dựng rộng rãi như trước. Bà Ka Dít, chủ nhân căn nhà dài, nói: “Ngày xưa, tre nứa trong rừng nhiều, việc sửa chữa cũng dễ dàng, nhưng giờ rừng thưa, nứa ít đi, chi phí sửa chữa lại rất tốn kém. Trước kia, khi ai muốn xây nhà dài, bà con đều hỗ trợ giúp đỡ. Còn bây giờ, mọi người quá bận rộn với cuộc sống, ai cũng thích xây nhà kiên cố cho tiện nghi. Còn ai nhớ đến nhà dài của ông cha nữa? Nếu có nhớ, đó chỉ là những câu chuyện trong ký ức mà chúng tôi truyền miệng cho nhau”.

Trong ký ức của những người già buôn Bơ Đăng, nhà dài là nơi sinh hoạt chung của ba, bốn thế hệ. Ông K’Xung, người uy tín Thôn 2 cho biết: “Nhà dài là một kiểu kiến trúc đặc thù, nơi cư trú quen thuộc của cư dân vùng núi rừng. Trong không gian ấy, không có sự chia rẽ, mất đoàn kết, mọi gia đình đều sống hòa thuận”. Theo ông, cách quần cư trong ngôi nhà dài là sự phản ánh tự nhiên của đời sống xã hội khi người Mạ đối phó với thiên tai, thú dữ và các cuộc chiến tranh, đồng thời khắc sâu ý thức đoàn kết để bảo vệ sự sinh tồn của mỗi thành viên trong gia đình.

• MONG MUỐN GIỮ GÌN GIÁ TRỊ TRUYỀN THỐNG

Vài năm trở lại đây, cộng đồng người Mạ ở Lộc Bắc chỉ còn lại vài ngôi nhà dài, mỗi căn chỉ còn chừng 2 - 3 bếp. Nguy cơ mất hẳn “văn hóa nhà dài” là điều thấy rõ. Phó Bí thư Đảng ủy xã Lộc Bắc Ka Hương chia sẻ một cách dí dỏm, nhưng cũng đầy nỗi niềm: “Bà con giờ đây thích ở nhà bê tông kiên cố. Cuộc sống hiện đại, xu thế gia đình gọn nhẹ, có tính độc lập “một bếp” đã phổ biến nhiều trong cộng đồng người Mạ. Chỉ có bà Ka Dít, dù cũng có nhà con cháu xây lên kiên cố, song bà vẫn muốn gắn bó với nhà dài, để gìn giữ rồi nuôi cái chum, cái ché".

Mặc dù sự thay đổi của cuộc sống hiện đại đã phần nào làm phai nhạt hình ảnh những ngôi nhà dài truyền thống, nhưng những giá trị mà ngôi nhà mang lại vẫn còn đó trong lòng người Mạ. Những chiếc chiêng, chum, ché lâu đời, được coi là vật bảo vệ linh thiêng của mỗi gia đình, vẫn là những tài sản tinh thần vô giá. Những âm thanh của chiêng cồng, tiếng hát ru của bà mẹ, và không gian ấm áp của nhà dài đã trở thành phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Mạ.

Chia sẻ về những nỗ lực trong việc bảo tồn văn hóa nhà dài của người Mạ, bà Ka Dít nói: “Dù thời gian qua đi, nhưng phong tục tập quán của ông cha thì không thể bỏ được. Chúng tôi vẫn muốn giữ gìn những giá trị truyền thống này, để thế hệ sau hiểu được lịch sử, văn hóa của dân tộc mình”.

Với những trăn trở ấy, người Mạ ở xã Lộc Bắc vẫn tiếp tục hành trình bảo tồn và gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống. Chỉ hy vọng rằng, với tâm huyết và sự đồng lòng của cộng đồng, nhà dài - biểu tượng của sự đoàn kết và bản sắc dân tộc - sẽ không chỉ là ký ức, mà sẽ còn mãi hiện hữu trong lòng người Mạ và trong không gian của đất Tây Nguyên.

ÁNH NGUYỆT