Những người đi xuyên thế kỷ

Khi tôi còn làm họa sĩ minh họa ở một công ty, một nhân viên nhỏ tuổi hơn tôi, dĩ nhiên là thuộc gen Z, nói với tôi câu vầy: "Em dùng AI (trí thông minh nhân tạo) đó anh!". Ấy là khi tôi khen bạn vẽ tranh bằng máy tính đẹp quá. Lúc đó tự nhiên tôi nhớ đến ông thầy tóc bạc bảy chục tuổi của tôi ngày bé và những buổi học ký họa, phác thảo. Tôi nhớ mấy cuốn tập đầy nét sổ dọc, sổ ngang mà thầy bắt tôi vẽ đi vẽ lại để cho "cứng tay". Tôi nhớ cách đánh màu sáng tối, cách nhìn bảng màu để tìm mảng màu tương hỗ.

Tôi đã mất cả mấy ngàn giờ vẽ đi vẽ lại, thậm chí vẽ lén trong giờ học toán, văn, để rèn cho bàn tay mình đụng đâu cũng thành tranh vẽ, suốt từ tiểu học tới hết cấp ba. Sau đó, tôi học thêm tin học, phần mềm để bắt tay vào vẽ minh họa rất chi là chật vật. Cái bảng vẽ điện tử nó khó hơn giấy phải trăm lần. Vậy đó, bây giờ tôi phải khen một em gen Z vẽ máy tính quá xá là đẹp, dù sau đó mới biết nó chỉ cần dùng vài câu lệnh rồi khiển máy vẽ hết. Ấy là khoảnh khắc tôi thấy mình già rồi.

Minh họa: HOÀNG ĐẶNG

Chúng tôi là những người đi xuyên thế kỷ, từ XX sang XXI. Chúng tôi có thể hấp thu tất cả giá trị văn hóa từ trước và sau chúng tôi, dù hai thế hệ đó khác xa nhau. Chúng tôi được nuôi dạy bởi những người là cha mẹ, cậu dì, thầy cô; một thế hệ vừa đi qua chiến tranh, những cơn suy thoái kinh tế toàn cầu trầm trọng. Đặc điểm của thế hệ này là vô cùng... chăm chỉ làm việc, sống tiết kiệm và tự lập. Họ sống trong thời đại ai cũng muốn vươn lên thoát bóng ma đói nghèo, trong lúc phương tiện đại chúng nhắc nhở: "Mỗi gia đình chỉ nên có từ một tới hai con".

Còn gen Z? Đó là em trai, em gái, là con cháu của chúng tôi. Tụi nhỏ lớn lên trong thời kinh tế bùng nổ, internet phổ cập, và công nghệ 4.0 giúp chúng có thể điều khiển từ xa qua màn hình điện thoại.

Thế hệ chúng tôi là những người đi qua lỗ kim. Chúng tôi chui qua cái ngưỡng nằm giữa đói nghèo và ăn bò Kobe. Chúng tôi chứng kiến sự nhảy vọt của quê hương từ một thị xã vùng biên xập xệ, ngập nước, biến thành đầu não kinh tế trong vùng. Chúng tôi có thể nghe nhạc rap nhưng cũng biết nghe cải lương, hồ quảng. Chúng tôi cũng biết ra rạp xem phim siêu anh hùng và coi Đất Phương Nam thì vẫn khóc. Chúng tôi đồng ý Ronaldo bây giờ là huyền thoại bóng đá, và cũng từng chứng kiến anh từng là cậu bé thần kỳ 18 tuổi chạy lon ton ở cánh phải. Chúng tôi chứng kiến biết bao nhiêu sự hình thành kỳ vĩ của nhân loại, thiệt đó, từ smartphone, tới bùng nổ của mạng xã hội, khoa học, nghệ thuật, kinh tế.

Chúng tôi chứng kiến sự trở mình của biết bao nhiêu đế chế, lên đỉnh cao rồi trợt té, từ Nokia tới Blackberry. Chúng tôi cầm sợi chỉ của thế hệ đi trước, xỏ qua lỗ cây kim nhỏ xíu, rồi may cho đời sau một tấm áo thời trang lộng lẫy. Chúng tôi đã quen tập cho mình tính tự lập rất cao, bởi vốn dĩ cha mẹ chúng tôi thời đó cũng không thể chu cấp cho con cái quá nhiều và xã hội cũng vậy. Sự thiếu thốn dạy cho chúng tôi lớn lên tự tìm tòi, tự thân vận động, "cái khó ló cái khôn".

Mà hồi đó, chúng tôi đã sống với một xã hội không có internet hay màn hình cảm ứng. Không có mạng, đồng nghĩa là không YouTube, mạng xã hội, khoe hình selfie, nhạc số, hay thậm chí là không biết đứa bạn học chung lớp mình nó giàu cỡ nào. Chúng tôi hoàn toàn không có nơi để sống ảo. Thời đó, internet mới đẻ thôi, và phải tốn rất nhiều tiền để có thể kéo được dây mạng cắm vô máy tính.

Chúng tôi liên lạc với nhau bằng điện thoại quay số, bằng những cuộc hẹn miệng. Hoặc thân thiết hơn, chúng tôi hẹn nhau bằng trí nhớ. Cái giờ này bảo đảm tụi nó sẽ tụ tập ở sân banh nè. Vậy là cứ thế mà ra, không cần hẹn ai, đúng y boong, cả đám đã ngồi sẵn ngay đó. Thế nhưng ngày đó, không có điện thoại nhắc nhở, chẳng hiểu sao tôi nhớ vanh vách lịch học, lịch học thêm, giờ đi chơi, giờ đi ngoại khóa. Và tụi bạn của tôi cũng vậy.

Thay vì "kết bạn" bằng một cú bấm nút như bây giờ, chúng tôi "tìm bạn bốn phương" qua mấy tờ báo. Cái mục "tìm bạn bốn phương" ngày xưa ngô nghê vậy đó mà nhiều cặp đã thành vợ chồng.

Không có internet, chúng tôi giải trí bằng đọc sách, xem phim trên tivi. Chúng tôi phải đọc hết, từ truyện tranh cho tới tiểu thuyết kiếm hiệp, rồi tình cảm lâm li sướt mướt không phù hợp lứa tuổi, bởi vì thời đó đầu sách rất ít…

Chúng tôi thời ấy, vì sự giới hạn của công nghệ, mà mỗi người sẽ có cho mình một góc riêng. Ngoài những mối quan hệ cộng đồng, chúng tôi có những góc nhỏ cuộc đời mà ai thân thích lắm mới biết. Chúng tôi có một "cái xó" trong lòng, mặc sức tô vẽ, không cần phải phô trương cho ai biết bằng những hình ảnh, đoạn clip, mà bây giờ người ta bị "ép" phải làm mỗi ngày. Lúc xưa, tôi có thằng bạn quậy phá trời ơi đất hỡi. Bây giờ, nó... đi tu. Nó nói tao đam mê Phật học lắm, mày không biết đúng không? Hoặc một đứa bạn khác, hồi đó nó xinh xắn, là tâm điểm của tụi con trai ở mọi nơi, bây giờ nó… có vợ. Gặp lại tôi, nó cười, hồi nhỏ tui gồng muốn chết, hê hê hê.

Một thằng bạn hàng xóm cùng thế hệ, ngày đó, nó đứng cột cờ mỗi tuần vì quậy phá, đánh lộn, kéo băng nhóm, trốn học, ăn nhậu. Bây giờ, nó làm giám đốc kinh doanh một công ty, mặc áo bỏ vô quần, ăn nói lịch sự hiền queo. Mỗi ngày, nó phải vật lộn với tiền ảo, máy tính, xe hơi đắt tiền, mệt quá rồi. Nó thèm trở về cái thời không làm ra tiền, đạp xe hai cây số chui vào quán internet, chơi điện tử rồi la hét phấn khích. Nó giống tôi, cũng kẹt trong cái "lỗ kim" đó hoài chưa chui qua nổi.

Vương Đình Khang