Nơi lưu giữ và phát huy giá trị truyền thống 'Uống nước nhớ nguồn'

Nghi thức rước kiệu trong lễ giỗ tổ tại từ đường dòng họ Nguyễn Như Đại tôn, thôn Nghĩa Xá, xã Xuân Ninh (Xuân Trường).

Theo sách “Dư địa chí tỉnh Nam Định” và “Lịch sử Đảng bộ và nhân dân xã Xuân Ninh”, thôn Nghĩa Xá xưa có tên gọi là Cồn Muống. Đến thế kỷ XV, dưới triều Vua Lê Thánh Tông, niên hiệu Hồng Đức (1428-1433), triều đình có chủ trương khuyến khích nông dân ở những nơi ít ruộng hoặc không có ruộng đến khai khẩn đất hoang tại các bãi bồi ven sông, ven biển để thành lập những miền quê mới. Vị tổ các dòng họ: Mai, Phạm, Nguyễn, Lê, Đỗ đã về Cồn Muống khai hoang, lập ấp, tạo dựng xóm làng. Trải qua các thời kỳ lịch sử, vùng đất này được đổi tên thành Quần Mông rồi thành Nghĩa Xá như ngày nay.

Từ đường họ Nguyễn Như Đại tôn tọa lạc tại xóm 4, thôn Nghĩa Xá. Căn cứ vào các nguồn tư liệu văn bia, tộc phả cùng nội dung câu đối, đại tự, thần vị lưu giữ tại di tích thì dòng họ Nguyễn Như có nguồn gốc từ Bát Dương (nay thuộc huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình). Từ đường thờ thủy tổ Nguyễn Uy Hùng và tổ Nguyễn Như Tích - hậu duệ đời thứ 4 của dòng họ. Sau khi khai khẩn đất hoang, lập nên xã Xuân Ninh, tổ Nguyễn Như Tích đã đưa con cháu về sinh sống tại thôn Nghĩa Xá, đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của dòng họ tại quê hương. Trong quá trình sinh sống, tổ Nguyễn Như Tích luôn quan tâm đến việc học hành của con cháu. Vì thế, sau này, hậu duệ của ông nhiều người tài giỏi, được ghi vào sử sách. Trong số đó có người theo con đường công danh, thi cử và đỗ đạt làm quan, có người ở lại quê hương để dạy học, bốc thuốc chữa bệnh cho dân nghèo.

Ngày nay, con cháu trong dòng họ Nguyễn Như nhiều người có học hàm, học vị cao như: giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ, cử nhân. Tính từ đời Thủy tổ Nguyễn Uy Hùng, đến nay dòng họ đã truyền được 15 đời, chia thành 16 chi với khoảng 2.000 suất đinh, hơn 6.000 nhân khẩu, hiện đang sinh sống, lao động, công tác, học tập tại Nam Định và nhiều tỉnh, thành phố trên cả nước. Ngoài thờ 2 vị Thủy tổ, từ đường còn phối thờ tổ cô và các vị tổ kế thành của dòng họ - những người đã đóng góp nhiều công lao trong công cuộc khai hoang, lấn biển tạo dựng nên xã Xuân Ninh ngày nay. Công trình từ đường ban đầu có bố cục mặt bằng kiểu “tiền chữ Nhất, hậu chữ Đinh” gồm: tiền đường 3 gian, trung đường 3 gian và hậu đường 1 gian, bộ khung bằng gỗ lim, mái lợp bổi. Trải qua hàng trăm năm, với sự tác động của thời gian và tàn phá của chiến tranh, Từ đường họ Nguyễn Như Đại tôn được con cháu trong dòng họ nhiều lần trùng tu, tôn tạo. Công trình di tích ngày nay vẫn giữ nguyên được phong cách kiến trúc truyền thống dân tộc gồm các hạng mục: cổng, sân, nhà khách và công trình trung tâm: tiền đường, trung đường và hậu đường. Đặc biệt, tại từ đường còn lưu giữ được nhiều hiện vật cổ như: bia đá, ngai thờ, câu đối, đại tự…, góp phần làm tăng giá trị cho di tích.

Trải qua nhiều thế hệ, di tích từ đường họ Nguyễn Như Đại tôn luôn được con cháu gìn giữ, bảo tồn và là địa chỉ tâm linh quan trọng trong đời sống tinh thần của dòng họ. Di tích là nơi lưu giữ, truyền dạy những giá trị văn hóa truyền thống qua các thực hành tín ngưỡng tại di tích; con cháu dòng họ có dịp hướng về cội nguồn để tri ân công đức của các bậc tiền nhân. Theo truyền thống, vào đêm Giao thừa Tết Nguyên đán hàng năm, con cháu trong họ mang lễ vật ra từ đường thắp hương tưởng nhớ tổ tiên, mong năm mới với nhiều may mắn và bình an. Lễ xong, ông trưởng họ gửi lời chúc Tết tới mọi nhà, sau đó con cháu thụ lộc và xin lửa ở từ đường về xông nhà cúng thổ công và lễ gia tiên.

Lễ tổ (lễ mùa Xuân) là nghi lễ quan trọng nhất của dòng họ được tổ chức vào các ngày 23, 24 tháng Giêng hàng năm. Chiều ngày 23 tháng Giêng, tổ chức các nghi thức: viếng mộ tổ, tế mở cửa từ đường, cúng chúc thực, tế cáo. Các nghi thức được tổ chức gọn nhẹ, trang trọng. Lễ vật gồm: hương, hoa, trà, quả, rượu, thịt kính thỉnh lên Thủy tổ và các tổ. Sáng ngày 24 tháng Giêng, con cháu dòng họ tập trung đông đủ tại nhà ông trưởng họ để thực hiện nghi thức rước văn từ về từ đường. Đi đầu đoàn rước là đội múa sư tử, tiếp đến là kiệu Phật đình, bát biểu, kiệu tổ... sau là các đội tế nam quan, nữ quan và con cháu cùng người dân trong làng. Sau khi đoàn rước kiệu trở về từ đường, dòng họ tiến hành nghi thức tế nhập tịch. Nghi thức tế này do đội tế nam quan và nữ quan thực hiện. Theo tiếng nhạc, đội tế cử hành các nghi lễ như: đọc văn tế, dâng hương, dâng rượu, dâng trà, cúng chúc thực lên tổ tiên. Sau nghi thức tế hoàn tất, ông trưởng họ đọc chúc văn ôn lại truyền thống của dòng họ, con cháu dâng hương cẩn cáo tổ tiên ban cho phúc lành, mọi người bình an, khỏe mạnh, học hành thành đạt, tiếp bước truyền thống cha ông để làm rạng rỡ quê hương. Sau tế lễ, mọi người cùng nhau thụ lộc, trò chuyện, chia sẻ buồn vui trong cuộc sống, gắn chặt thêm tình đoàn kết. Trong 2 ngày lễ, bên cạnh các nghi thức rước, tế, lễ, Ban tổ chức còn đan xen tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, trò chơi dân gian nhằm mục đích giao lưu, tạo gắn kết, động viên tinh thần hăng say lao động, học tập của con cháu như: kéo co, cờ tướng... Sau lễ giỗ tổ, vào dịp lễ Thanh minh, con cháu trong dòng họ tổ chức ra thăm mộ tổ tiên, dâng hương, hoa, lễ vật, cúng tế tại từ đường. Ngoài ra, vào các ngày sóc (mồng 1), vọng (ngày 15), hàng tháng hay nhà nào có việc lớn như: dựng vợ, gả chồng, xây nhà, thi cử..., các gia đình đều đến từ đường cầu tiên tổ phù hộ mọi việc được thuận lợi, như ý.

Từ đường họ Nguyễn Như Đại tôn là di tích có giá trị tiêu biểu về lịch sử và nghệ thuật kiến trúc. Những sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng tại di tích đã thể hiện truyền thống “Uống nước nhớ nguồn” của các thế hệ trong họ tộc và người dân địa phương đối với các bậc tiên tổ, những thế hệ tiền nhân đi trước đã có công gây dựng nên cuộc sống ấm no, hạnh phúc hôm nay. Những sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng tại từ đường họ Nguyễn Như Đại tôn tuy chỉ diễn ra trong phạm vi hẹp nhưng mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc; đồng thời là dịp để mọi người trong dòng họ xiết chặt tình đoàn kết, gắn bó, san sẻ, giúp đỡ nhau trong cuộc sống, cùng nhau chung sức xây dựng quê hương ngày càng phát triển.

Bài và ảnh: Khánh Dũng,