NSND Phạm Thị Thành: Nghị lực, tài năng, lòng nhân ái

Bà cười hiền, nụ cười rất đẹp với hàm răng trắng đều tăm tắp, mà ở tuổi bà là rất hiếm. Nhờ những ngày như vậy mà tôi hiểu bà. Về hưu đã lâu, nhà xa, tôi không đến thăm được, rồi đột nhiên nghe tin bà mất…

Sáng lập và phát triển Nhà hát Tuổi Trẻ

Chân dung NSND Phạm Thị Thành. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.

Thương nhớ và biết ơn bà - Người kiến tạo nền sân khấu đương đại Việt Nam. Sinh năm 1941 tại Huế trong một gia đình có truyền thống khoa bảng, bà là con gái của cụ Phạm Khắc Hòe, người đã soạn chiếu thoái vị vua Bảo Đại năm 1945. Năm 14 tuổi, bà gia nhập Đoàn Văn công Trung ương và ngay sau đó tham gia diễn kịch phục vụ chiến trường, dưới sự dìu dắt của những nghệ sĩ như Thế Lữ, Song Kim, NSND Mộng Long. Học tập và khởi nguồn tài năng đạo diễn.

Năm 1970, bà được cử sang Liên Xô (cũ) học đạo diễn sân khấu tại Học viện Lunatracki ở Matxcova. Tác phẩm tốt nghiệp “Những chiếc lông hạc” gây ấn tượng mạnh đến mức được đưa vào biểu diễn thường xuyên tại Nhà hát Quốc gia Liên Xô.

Sau khi về nước, bà cùng đạo diễn Hà Nhân viết đề án thành lập Nhà hát Tuổi Trẻ (NHTT). Đề án được chấp thuận và Nhà hát chính thức ra đời năm 1987, bà đảm nhiệm vị trí Phó Giám đốc chuyên môn, sau đó giữ chức Giám đốc (giai đoạn 1991 - 1996). Khóa tuyển sinh đầu tiên với hơn 1.200 thí sinh, chỉ chọn ra 20, trong đó gồm nhiều gương mặt trở thành nghệ sĩ tên tuổi như: Các NSND Lan Hương, Lê Khanh, Ngọc Huyền, Minh Hằng, Anh Tú; các NSƯT Chí Trung, Đức Hải… Là đạo diễn, bà đã dàn dựng hơn 200 vở diễn đa dạng thể loại, trong đó có gần 20 vở đạt Huy chương Vàng và nhiều Huy chương Bạc tại các liên hoan sân khấu. Những tác phẩm nổi bật được ghi dấu trong lòng khán giả như: Romeo và Juliet, Lời thề thứ 9, Đỉnh cao mơ ước, Người tốt nhà số 5, Sống mãi tuổi 17, Vũ Như Tô…

Cuộc gặp gỡ định mệnh

Những năm cuối thập niên 1970, Văn hóa nghệ thuật được thổi làn gió đổi mới trong đó có sân khấu kịch Việt Nam. Lưu Quang Vũ, khi ấy là một nhà thơ trẻ chuyển sang viết kịch, đã gửi bản thảo “Sống mãi tuổi 17” tới NHTT.

NSND Phạm Thị Thành chụp ảnh cùng NSNA Đào Hoa Nữ. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.

Người đọc và lập tức nhìn ra ánh sáng của tài năng chính là đạo diễn Phạm Thị Thành. Với sự nhạy bén và táo bạo, bà đã đưa kịch bản này lên sân khấu, tạo thành một hiện tượng nghệ thuật, khẳng định tên tuổi của cả tác giả lẫn đạo diễn. Lưu Quang Vũ từ đó viết rất nhiều và rất nhanh. Nếu “Sống mãi tuổi 17” Phạm Thị Thành và Lưu Quang Vũ đã cùng nhau khẳng định tinh thần trẻ trung, lý tưởng của một thế hệ trẻ thì ở “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” không chỉ ca ngợi, mà đối thoại với chính sự sống. Bà khai thác mạnh đối lập giữa hồn và xác, dùng diễn xuất hình thể để làm nổi bật sự xung đột nội tâm. Sân khấu ước lệ, giàu biểu tượng: Những khung cảnh, đạo cụ tối giản nhưng ám gợi (ánh sáng, âm nhạc, phục trang) làm khán giả cảm nhận được “độ căng” của bi kịch… “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” trở thành hiện tượng xã hội, công chúng thì xếp hàng dài mua vé xem, còn giới trí thức, văn nghệ sĩ đều say mê thảo luận. Bởi vì vở diễn đặt ra câu hỏi “Sống thế nào là đúng với mình?”. “Cặp đôi” đạo điễn - tác giả đã đưa tác phẩm vượt khỏi phạm vi nghệ thuật, trở thành triết lý sống của cả một thế hệ. Đây cũng là vở kịch đưa tên tuổi Phạm Thị Thành lên hàng ngũ những đạo diễn lớn của Việt Nam, còn Lưu Quang Vũ được khẳng định là nhà viết kịch số một thời kỳ Đổi mới đó.

Một số tác phẩm trở thành tác phẩm kinh điển, được dựng đi dựng lại nhiều lần, kể cả ở nước ngoài. Với tài năng của mình, Phạm Thị Thành dựng các vở trên sân khấu NHTT với cảm hứng hiện đại, mạnh dạn, giàu nhạc tính. Mỗi tác phẩm bà dàn dựng đều “thổi hồn” vào nhân vật, khiến kịch của Lưu Quang Vũ không chỉ là văn bản mà thành “hiện tượng sân khấu” sống động, lay động cả thế hệ. Có người nói: “Không có Phạm Thị Thành thì chưa chắc có một Lưu Quang Vũ kịch tác gia; và ngược lại, không có Lưu Quang Vũ thì khó hình dung được một Phạm Thị Thành rực rỡ đến thế trên sân khấu”.

Bà đã dàn dựng hơn 20 vở từ kịch bản của Lưu Quang Vũ, ghi dấu thời hoàng kim sân khấu giai đoạn 1970-1980. Lần đầu tiên, những yếu tố thơ ca, nhạc, hình tượng được đưa lên sân khấu kịch nói Việt Nam một cách mạnh mẽ, gần như phá vỡ lối dàn dựng cổ điển. Bà chọn những gương mặt diễn viên trẻ, đồng điệu với nhân vật, để tạo sức bật mới cho sân khấu Tuổi Trẻ. Bà không chỉ là thành viên sáng lập NHTT mà còn là người tạo nên một phong cách làm việc nghiêm túc nhưng đầy tinh thần đồng nghiệp trong sự lãng mạn của nghệ thuật sân khấu…

NSND Phạm Thị Thành chụp ảnh cùng PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái và nhà thơ Hoàng Cầm. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.

Bình thường bà Thành là người hiền hậu, phóng khoáng, nhưng trong công việc bà rất nghiêm khắc, kỹ lưỡng và cầu toàn. Với bà, “sân khấu là thánh đường”, nên mọi người phải lao động nghệ thuật bằng tất cả tâm huyết…

Đời tư

Khi mới vào nghề, bà được NSND Song Kim và đạo diễn Thế Lữ dìu dắt. Bà coi họ như “những người chị, người thầy” hơn tuổi, vừa nâng đỡ, vừa nghiêm khắc trong nghề. Chính họ đặt nền móng cho sự nghiệp diễn viên của bà trước khi bà chuyển hẳn sang đạo diễn. Bà cũng gắn bó nhiều với lớp nghệ sĩ đàn anh như NSND Đào Mộng Long, đạo diễn Hà Nhân, những người đồng sáng lập NHTT cùng bà.

Cha của bà là ông Phạm Khắc Hòe, giữ vị trí Đổng lý ngự tiền văn phòng triều Bảo Đại. Ông là chân nhân trong việc soạn chiếu thoái vị vua Bảo Đại năm 1945 và được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin cậy. Mẹ của bà là Công Tôn Nữ Diệu Phẩm, thuộc dòng dõi Huế quý tộc, em ruột nhà thơ Ưng Bình Thúc Dạ Thị, cháu của Miên Thẩm và chắt nội vua Minh Mạng. Bà là chắt ngoại của Tuy Lý Vương (con vua Minh Mạng). Gia đình bà thuộc dòng dõi “trâm anh thế phiệt”, phản ánh địa vị học thức và văn hóa đặc biệt trong xã hội thời bấy giờ. Anh trai bà là nhà báo Phạm Khắc Lãm, từng là Tổng Giám đốc Đài Truyền hình Việt Nam, đồng thời Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hội Người Việt Nam ở nước ngoài. Anh trai Phạm Khắc Chi là Tiến sĩ và là Hiệu trưởng đầu tiên của Đại học Văn Lang- trường đại học dân lập đầu tiên tại Việt Nam.

Bà từng kết hôn với NSND Đào Mộng Long. Cuộc hôn nhân này kết thúc sau một thời gian, bà bảo với tôi giọng hơi buồn rằng, vì dành quá nhiều tâm huyết cho nghệ thuật nên đôi khi bà cảm thấy có lỗi với chồng. Sau ly hôn, bà và chồng vẫn coi nhau như những “người bạn tri kỷ”. Gia đình vẫn gắn kết, ông thường đến thăm bà. Hai người con của bà và NSND Đào Mộng Long (một con trai và một con gái, đều được ông bà quan tâm, chăm sóc đầy đủ, đã trưởng thành có cuộc sống viên mãn…

Tài năng và cống hiến

Nhìn thành công của những sự kiện, lễ hội văn hóa lớn trong mươi năm trở lại đây tôi càng thêm khâm phục tài năng của Phạm Thị Thành. Hồi bà còn làm Tổng đạo diễn các lễ hội văn hóa lớn, nước ta chưa có công nghệ hiện đại hỗ trợ. Bà hoàn toàn hình dung nó trong đầu, thiết kế các đại cảnh biểu diễn, rồi triển khai từng mảng, huấn luyện các trưởng ekip. Dường như “thủ công bằng tay”. Những việc lớn như thế bà đảm nhiệm cả khi đã về hưu, vẫn lừng lững cả về sức khỏe và về sức quán xuyến trong vai trò đạo diễn nghệ thuật các sự kiện văn hóa - nghệ thuật quốc gia quy mô như: Kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội; 330 năm thành lập tỉnh Khánh Hòa, 100 năm Đà Lạt, Festival Huế; Lễ hội đền Hùng, cố đô Hoa Lư, Nam Giao - Huế, Lễ hội Trống hội Thăng Long dịp 995 năm Thăng Long… cũng đã từng làm cho người xem mãn nhãn.

Bà cũng là người tiên phong đưa sân khấu vào trường học. Bà khởi xướng đề án Sân khấu học đường nhằm đưa kịch hát dân tộc đến học sinh THCS và THPT, được Bộ GDĐT triển khai toàn quốc. Bà từng giữ các chức vụ quan trọng như Phó Cục trưởng Cục Nghệ thuật Biểu diễn, Phó Chủ tịch Hiệp hội UNESCO Việt Nam, Ủy viên Ban chấp hành Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam, đại biểu HĐND Hà Nội, giảng dạy tại Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội và tham gia Ban chấp hành ASSITEJ Việt Nam. Bà được phong tặng danh hiệu NSƯT năm 1988, NSND năm 1997, và nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật năm 2012.

Sau một thời gian đau yếu do tuổi tác, NSND Phạm Thị Thành đã trút hơi thở cuối cùng vào tối 3/9/2025, thọ 84 tuổi, để lại di sản tinh thần sâu sắc cho sân khấu Việt Nam. Cuộc đời và sự nghiệp của bà là minh chứng sống cho nghị lực, tài năng, lòng nhân ái và tình yêu mãnh liệt dành cho nghệ thuật biểu diễn…

Xin tưởng nhớ bà mãi mãi.

Trần Thị Trường