Phát huy sức mạnh khoa học-công nghệ

Hoạt động nghiên cứu khoa học với trang thiết bị hiện đại tại Trường đại học Phenikaa.

Nhận thức rõ điều đó, Đảng, Nhà nước và Chính phủ không ngừng hoàn thiện cơ chế, chính sách, đồng thời đẩy mạnh thực thi các chế độ đãi ngộ và trọng dụng nhân tài. Đặc biệt, ba nghị quyết quan trọng vừa được ban hành: Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị, Nghị quyết số 03/NQ-CP của Chính phủ và Nghị quyết số 193/2025/QH15 của Quốc hội, được kỳ vọng sẽ tạo những đột phá trong thu hút nguồn lực quý giá này.

Bài 1: Cơ chế mới, kỳ vọng lớn

Theo các chuyên gia, trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự bùng nổ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, cuộc cạnh tranh thu hút nhân tài trên thế giới ngày càng trở nên khốc liệt. Các quốc gia không ngừng đầu tư vào khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo nhằm chiếm lĩnh nguồn nhân lực chất lượng cao. Trước thực tế đó, Nghị quyết số 57-NQ/TW đã xác định "nhà khoa học là nhân tố then chốt" và đề ra nhiều giải pháp nhằm thu hút, giữ chân người Việt Nam ở nước ngoài và người nước ngoài có trình độ cao về Việt Nam làm việc, sinh sống. Đây được xem là bước đi chiến lược để tận dụng chất xám, thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Kết nối nguồn lực con người

Nghị quyết số 57-NQ/TW đã đề ra chủ trương ban hành cơ chế đặc thù nhằm thu hút người Việt Nam ở nước ngoài và người nước ngoài có trình độ cao về Việt Nam làm việc, sinh sống. Theo đó, các cơ chế này sẽ bao gồm chính sách đặc biệt về nhập quốc tịch, sở hữu nhà, đất, thu nhập, cùng với việc tạo dựng môi trường làm việc thuận lợi để giữ chân các nhà khoa học đầu ngành, các chuyên gia và những "tổng công trình sư" trong và ngoài nước có năng lực tổ chức, điều hành các nhiệm vụ trọng điểm quốc gia. Đồng thời, Nghị quyết nhấn mạnh việc xây dựng, kết nối và phát triển mạng lưới chuyên gia, nhà khoa học trong nước và quốc tế.

Cụ thể hóa những chủ trương trong Nghị quyết số 57-NQ/TW, mới đây, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 179/2024/NĐ-CP về chính sách thu hút, trọng dụng người tài làm việc trong các cơ quan, tổ chức, đơn vị của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị-xã hội.

Bộ Khoa học và Công nghệ đang xây dựng các chính sách thu hút để đạt mục tiêu tối đa hóa giá trị và hiệu quả đóng góp của nhà khoa học và chuyên gia người Việt Nam ở nước ngoài cho sự phát triển đất nước. Đặc biệt, Nghị quyết số 193/2025/QH15 của Quốc hội vừa được ban hành vào tháng 2 vừa qua nhằm thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc biệt để tạo đột phá trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Từ đó, tạo ra môi trường thuận lợi, thu hút sự tham gia của các nhà khoa học và chuyên gia người Việt Nam ở nước ngoài.

Theo các chuyên gia, trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai nhiều dự án quan trọng như đường sắt tốc độ cao Bắc-Nam, tái khởi động dự án điện hạt nhân, phát triển vi mạch bán dẫn, thì việc có những nhà khoa học chủ trì để hình thành các tập thể khoa học mạnh là yếu tố quyết định thành công.

"Tổng công trình sư" sẽ là những nhà khoa học có uy tín, trình độ cao và khả năng tập hợp những nhân tài xuất sắc nhất. Họ sẽ nhận nhiệm vụ từ Nhà nước, quy tụ các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực liên quan, bao gồm cả các nhà khoa học trong nước và quốc tế, để cùng nghiên cứu và triển khai.

Với trình độ được đào tạo bài bản ở các nước tiên tiến, có kinh nghiệm thực tiễn, làm việc trong môi trường khoa học-công nghệ phát triển cao, các nhà khoa học và chuyên gia người Việt Nam ở nước ngoài được kỳ vọng sẽ giúp tạo con đường ngắn nhất, đột phá tiên phong để Việt Nam tiếp thu, làm chủ một số ngành công nghệ tiên tiến từ nước ngoài thông qua việc chia sẻ và chuyển giao tri thức, bí quyết công nghệ, kinh nghiệm tổ chức hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ cao; đồng thời, giúp hỗ trợ tìm ra các giải pháp khoa học-công nghệ để xử lý những khó khăn, thách thức về công nghệ mà trong nước đang gặp phải, góp phần tạo tác động lan tỏa đến sự phát triển của ngành, lĩnh vực.

Vấn đề được đặt ra là thu hút nhân tài từ nước ngoài trở về cần gắn với việc xây dựng đội ngũ kế cận. Hiệu quả cần có của chính sách thu hút là không chỉ để họ cống hiến mà còn nhằm tạo điều kiện để nhân lực trong nước tiếp cận tri thức, công nghệ mới. Bên cạnh tham gia nghiên cứu, phát triển công nghệ, những người được thu hút cần được tạo điều kiện để trực tiếp hướng dẫn nghiên cứu sinh, thạc sĩ, giảng dạy tại các trường đại học. Nếu có cơ chế phù hợp, sau 5-7 năm, Việt Nam sẽ có lực lượng trụ cột, đủ năng lực tiếp nối và phát triển.

Tiến sĩ Võ Văn Thuận, Đại học Duy Tân, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học và Kỹ thuật Hạt nhân cho rằng, với những dự án hợp tác quốc tế như điện hạt nhân Ninh Thuận, sự tham gia của chuyên gia nước ngoài là cơ hội quý giá để đào tạo nhân lực. Khi đội ngũ trong nước được chủ động tham gia, thực hành và học hỏi từ các chuyên gia ngay tại dự án, họ sẽ tích lũy kinh nghiệm, làm chủ công nghệ. Đây là cách nhiều quốc gia đã thành công, không chỉ tiếp nhận công nghệ, mà còn tạo ra thế hệ nhân lực đạt chuẩn quốc tế.

Hoạt động nghiên cứu khoa học tại Học viện Nông nghiệp Việt Nam. (Ảnh ĐĂNG ANH)

Tín hiệu tích cực từ chủ trương mới

Ngay sau khi các chính sách đột phá mới được ban hành, đã có những tín hiệu tích cực ban đầu. Theo đại diện Vụ Pháp chế, Bộ Khoa học và Công nghệ, Nghị quyết số 193/2025/QH15 cho phép tổ chức chủ trì nghiên cứu được quyết định sử dụng kinh phí từ công lao động để thuê chuyên gia trong và ngoài nước theo mức kinh phí thỏa thuận và thu nhập từ tiền lương, tiền công từ thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ có sử dụng ngân sách nhà nước là các khoản thu nhập không chịu thuế thu nhập cá nhân.

Các quy định này sẽ gỡ vướng ngay cho các doanh nghiệp, tập đoàn như Viettel, VNPT… trong việc mời các chuyên gia chất lượng cao nước ngoài về đào tạo, hướng dẫn cho đơn vị. Có trường hợp chỉ mời chuyên gia về trong một thời gian rất ngắn, khoảng 1-2 ngày, nhưng lại là cơ hội lớn để giải quyết được công nghệ chiến lược có vai trò quyết định đối với sự phát triển của tập đoàn, doanh nghiệp và năng lực cạnh tranh của quốc gia.

Ngoài doanh nghiệp, các viện nghiên cứu và trường đại học cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút nhân tài từ nước ngoài. Tiến sĩ Đỗ Tiến Phát (Viện Công nghệ Sinh học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) cho biết, sau khi có chủ trương về thu hút người Việt Nam ở nước ngoài và người nước ngoài có trình độ cao về Việt Nam làm việc, sinh sống, một số nhà khoa học trong lĩnh vực công nghệ sinh học đã liên hệ với các nhà khoa học tại Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam để trao đổi.

Họ bày tỏ mong muốn hợp tác với các nhà khoa học trong nước nhằm xây dựng chính sách khoa học-công nghệ mới và phát triển Chương trình công nghệ sinh học cho Việt Nam. Đáng chú ý, trong số đó có các chuyên gia đầu ngành đến từ Mỹ. "Đây là tín hiệu tích cực, cho thấy họ đã quan tâm và tin tưởng vào chính sách để hợp tác với mình.

Trước đây, trong hợp tác quốc tế, vẫn còn nhiều băn khoăn", Tiến sĩ Đỗ Tiến Phát chia sẻ. Ông kỳ vọng, với chính sách thông thoáng, cơ chế đãi ngộ hợp lý và sự tự chủ về tài chính, các viện nghiên cứu sẽ có cơ hội thu hút thêm nhiều chuyên gia nước ngoài cũng như các nhà khoa học, nghiên cứu sinh... là người Việt Nam ở nước ngoài về tham gia vào các chương trình, dự án nghiên cứu chung.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Thanh Tùng, Trưởng nhóm nghiên cứu tiềm năng "Thiết kế và tổng hợp thuốc mới" của Trường đại học Phenikaa chia sẻ, ông đã trực tiếp trao đổi, tư vấn để thu hút nhiều nghiên cứu sinh trở về nước. Theo ông, nhờ những chính sách ngày càng cởi mở, trong 2-3 năm gần đây, số lượng tiến sĩ trẻ trong lĩnh vực dược trở về Việt Nam tăng đáng kể so với 5 năm trước. Họ trở về chủ yếu làm việc tại các trường đại học, công ty dược và tham gia vào các nhóm nghiên cứu trong các doanh nghiệp dược phẩm.

"Tôi có cơ hội tham gia Hội đồng Giải thưởng khoa học, công nghệ "Quả cầu vàng" và nhận thấy số lượng hồ sơ từ các nhà khoa học ở nước ngoài trở về Việt Nam đang gia tăng. Nếu như trước đây chỉ có khoảng hơn chục hồ sơ tham gia, thì các năm gần đây con số này đã vượt quá 30, trong đó hơn 80% hồ sơ thuộc về các tiến sĩ có thời gian học tập, nghiên cứu tại nước ngoài", Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Thanh Tùng cho biết.

Ông cũng nhận định rằng, việc ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW, Nghị quyết số 193/2025/QH15 sẽ tạo ra một môi trường nghiên cứu tốt hơn, chắc chắn sẽ tạo nên làn sóng nhân tài Việt Nam từ nước ngoài trở về hợp tác, làm việc, góp phần nâng cao sức mạnh của nền khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của đất nước.

(Còn nữa)

HÀ LINH - ĐỨC TÙNG