Phê bình mạng tác động gì tới diện mạo văn chương?

Trước sự biến động lớn của thời cuộc, GS Phong Lê - nguyên Viện trưởng Viện Văn học - giữ thái độ bình tâm, cho rằng "đó là điều tự nhiên, không nên quá lo lắng".

Đây là chia sẻ của GS Phong Lê tại Hội thảo Lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ Đổi Mới 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển.

GS Phong Lê cho rằng tác phẩm hay lý luận - phê bình văn học cần thay đổi mục tiêu và phương thức theo thời cuộc. Ảnh: Thúy Hạnh.

Trước đây, nhà phê bình là người "bắc cầu" giữa tác giả với công chúng, đồng thời góp phần định hình chuẩn mực thưởng thức, thì ngày nay, vai trò này đang có sự thay đổi mạnh bởi sự phát triển của mạng xã hội và công nghệ.

"Văn hóa phê bình theo nghĩa cổ điển đang thu hẹp lại không phải do giới phê bình ít người tài, không phải do tác phẩm kém hay. Ngày càng đông các tên sách, tác giả thuộc thế hệ 7X về sau không cần đến giới phê bình vẫn có nhiều cách đến với người đọc, khi công nghệ thông tin và văn hóa mạng có thể quảng bá nhanh, rộng cho một tên tuổi", GS nhận định.

Ông cho rằng khi vai trò của phê bình thay đổi nhờ mạng xã hội, nhờ công nghệ, tự công việc phê bình sẽ tự biến đổi để thích hợp với thời cuộc, thí dụ phê bình chỉ còn vai trò là một mối giao hảo giữa người viết và người đọc.

Giữa các biến động, GS giữ một cái nhìn tích cực về tương lai văn chương Việt Nam, đặt niềm tin vào thế hệ sáng tác mới. Ông dự báo rằng thế hệ sáng tác trẻ 8X, 9X đủ sức tạo nên một "gương mặt mới cho cuộc chuyển đổi mô hình của văn chương Việt, sau hơn 100 năm".

Facebook, TikTok trở thành trường phê bình văn học?

Đồng tình với nhận định của GS Phong Lê, TS Hà Thanh Vân cho rằng mạng xã hội tạo ra nhiều thay đổi cho giới phê bình.

Phê bình trên báo chí và trên mạng xã hội bùng nổ, có tốc độ và sức lan tỏa nhanh hơn phê bình học thuật cổ điển. Bài phê bình không còn nằm trên tạp chí học thuật mà xuất hiện ở dạng talkshow, podcast, video review... Điều này đi kèm các hạn chế dễ gặp như thiếu cơ sở lý luận, thiên lệch cảm xúc.

TS Hà Thanh Vân cũng cho rằng nhà phê bình văn học hiện nay có vai trò khuyến khích tạo ra các trao đổi xung quanh tác giả - tác phẩm, là “người phản biện” của hệ sinh thái văn học nghệ thuật. Cần xây dựng các diễn đàn học thuật mở trên mạng, trên báo chí truyền thông, nơi nhà nghiên cứu và công chúng có thể trao đổi bình đẳng, để phê bình không bị đóng khung trong tháp ngà, mà có hơi thở của đời sống xã hội.

'Phê bình đừng vuốt đuôi, tụng ca mà phải tăng tính khoa học'

PGS.TS Nguyễn Văn Dân - nguyên Phó viện trưởng Viện Thông tin KHXH Việt Nam - cho rằng một thực trạng hiện nay là phê bình văn học chỉ “vỗ về, tụng ca” mà không có lý luận, ít tính học thuật chuyên môn. Các bài nghiên cứu - phê bình cần có tính khoa học: nghĩa là có hệ thống khái niệm, phương pháp, lập luận…, chứ không thể chỉ là các bài điểm sách, giới thiệu hiện tượng.

PGS.TS Nguyễn Văn Dân nhận định cần tăng tính khoa học của các công trình lý luận - phê bình. Ảnh: Thúy Hạnh.

PGS.TS cũng chỉ ra rằng nghiên cứu - phê bình cũng cần bám theo đời sống văn học trong nước để thật sự có tác động với xã hội. “Phê bình chỉ bám theo lý thuyết dễ dẫn tới nghiên cứu vì nghiên cứu, không phải nghiên cứu vì văn học. Như vậy chỉ thỏa mãn người nghiên cứu, nghiên cứu để hiểu chứ chưa có tác động cho văn học”, ông Nguyễn Văn Dân nhấn mạnh.

Cũng theo ông Nguyễn Văn Dân, lý luận - phê bình văn học cần mở rộng so sánh văn học trong nước với văn học quốc tế, trả lời những câu hỏi rốt ráo của văn đàn Việt như làm sao để đưa văn học Việt ra quốc tế, vì sao văn học Việt ít tác phẩm lớn… Ông cho rằng: “Đó là nhiệm vụ của lý luận - phê bình, dù có thể chưa làm tốt được nhưng cũng phải có những đóng góp cho nhiệm vụ đó”.

Nhiều ý kiến của các chuyên gia tại Hội thảo cũng xoay quanh những biến động và thách thức của phê bình văn học hiện nay. Hội thảo nằm trong hệ Đề tài nghiên cứu thuộc Chương trình Nghiên cứu Tổng kết văn học Việt Nam 40 năm sau Đổi mới do Viện Văn học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam chủ trì nhằm đánh giá, tổng kết các vấn đề lý luận và thực tiễn Văn học Việt Nam sau 40 năm Đổi mới.

Thúy Hạnh