Phòng, chống lũ, lụt, sạt lở - Giải pháp nào căn cơ, bền vững? - Bài 3: Dự báo đúng, cảnh báo sớm

Cảnh báo thiên tai - “lá chắn” giảm thiệt hại

Từ hậu quả nghiêm trọng của các đợt thiên tai vừa qua, theo quan điểm của các chuyên gia, hiện tượng mưa lũ, sạt lở đất liên tiếp xảy ra những năm gần đây không còn được nhìn nhận là một hiện tượng bất thường theo chu kỳ mùa vụ mà còn là hệ quả tích hợp của rủi ro tai biến địa chất nội sinh và ngoại sinh kết hợp cùng áp lực khai thác và phát triển của con người dưới tác động gia tăng của biến đổi khí hậu toàn cầu. TS Trịnh Hải Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, đã đến lúc các địa phương phải chuyển từ tư duy “ứng phó sau thiên tai” sang “quản lý rủi ro thiên tai chủ động, coi phòng ngừa là nhiệm vụ thường trực”.

Kinh nghiệm thực tiễn ở trong và ngoài nước cho thấy, một hệ thống cảnh báo hiệu quả không chỉ dựa vào công nghệ hiện đại mà còn cần sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan chức năng, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư. PGS, TS Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản dẫn chứng kinh nghiệm của Thái Lan: Mỗi xã chỉ cần một bình đo mưa với ngưỡng cảnh báo rõ ràng; khi lượng mưa vượt ngưỡng, người dân lập tức được thông tin để sơ tán. Bài học này cho thấy, giải pháp cảnh báo không nhất thiết phải phức tạp, mà quan trọng là tính khả thi, kịp thời, phù hợp với điều kiện từng địa phương.

Cán bộ, chiến sĩ LLVT Quân khu 1 nỗ lực hỗ trợ nhân dân khắc phục hậu quả mưa lũ tại tỉnh Thái Nguyên. Ảnh: PHÚ SƠN

Theo chuyên gia, việc cấp bách nhất hiện nay là rà soát toàn bộ công trình, nhà dân, trường học, trụ sở nằm trong vùng có nguy cơ cao để di dời hoặc gia cố. Cùng với đó, cần lồng ghép bản đồ nguy cơ rủi ro sạt lở vào quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế-xã hội, từ giao thông, dân cư đến hạ tầng. Mỗi dự án cần có bước đánh giá địa chất bắt buộc trước khi thi công, tránh tình trạng “đường mở đến đâu, sạt lở theo đến đó”.

Cũng theo TS Trịnh Hải Sơn, đầu tư cho hệ thống quan trắc, cảnh báo sớm theo thời gian thực rất cần thiết. Chúng ta hoàn toàn có thể ứng dụng công nghệ cảm biến, radar, viễn thám và dữ liệu mưa để cảnh báo sớm cho từng bản, từng xã. Chi phí không quá lớn so với thiệt hại do sạt lở gây ra.

Với cộng đồng, cần tổ chức nhiều hơn các buổi tập huấn chuyên sâu để người dân nhận diện các dấu hiệu tiền sạt lở. Các dấu hiệu này bao gồm: Nền đất/mặt đường nứt nẻ bất thường (đặc biệt là nứt ngang), tường nhà/công trình bị nghiêng, biến dạng rõ rệt, sự xuất hiện của suối hoặc mạch nước rỉ bất thường (đột ngột tăng lưu lượng hoặc độ đục) tại các khe nứt hoặc chân sườn dốc; sự xuất hiện của tiếng động lạ hoặc tiếng nứt vỡ phát ra từ lòng đất vào ban đêm. Cùng với đó cần phải thiết lập quy trình báo cáo nhanh để chính quyền địa phương có cơ sở đưa ra quyết định sơ tán khẩn cấp. Người dân cũng phải thường xuyên quan sát các biến động địa hình xung quanh nhà, theo dõi sát sao tình trạng sụt lún hoặc dịch chuyển làm cây cối/cột điện nghiêng đổ bất thường. Khi nhận thấy bất kỳ dấu hiệu nguy hiểm nào hoặc nhận được tin cảnh báo từ chính quyền, phải ngay lập tức sơ tán theo lộ trình đã định trước, ưu tiên đến các vị trí nơi cao ráo, nền địa chất ổn định đã được khảo sát và phê duyệt là điểm trú ẩn an toàn.

Từng nhiều năm chỉ đạo các lực lượng tham gia tìm kiếm cứu nạn sau mưa lũ, Thiếu tướng Hoàng Ngọc Dũng, nguyên Phó tư lệnh Quân khu 2 cho rằng, muốn phòng tránh hiệu quả các vụ thiên tai bất ngờ xảy ra, nhất thiết phải có bản đồ cảnh báo nguy cơ sạt lở cụ thể đến từng xã, từng bản. Khu vực nào có độ dốc lớn, đất yếu, rừng bị suy giảm thì khoanh đỏ, lập danh sách hộ dân phải di dời.

Có thể thấy, cảnh báo thiên tai không chỉ là thông tin dự báo mà là một chuỗi giải pháp tổng thể, từ xây dựng cơ sở dữ liệu, ứng dụng công nghệ, lồng ghép kinh nghiệm cộng đồng đến quy hoạch khu vực an toàn và bảo đảm sinh kế bền vững cho người dân sau di dời. Khi được triển khai đồng bộ, chuỗi giải pháp này sẽ giúp giảm tối đa thiệt hại, bảo vệ cộng đồng và cơ sở hạ tầng trước những mối đe dọa từ thiên nhiên ngày càng khó lường.

Công nghệ và trách nhiệm

Hiện nay, các công nghệ hiện đại như hệ thống quan trắc, radar thời tiết, siêu máy tính và trí tuệ nhân tạo (AI) có thể được ứng dụng để dự báo, cảnh báo và hỗ trợ ứng phó với các loại hình thiên tai như bão, lũ, động đất, sóng thần, cháy rừng. Tìm hiểu cuộc sống của người dân thôn Nặm Păm, xã Mường La, tỉnh Sơn La, nơi từng hứng chịu cơn lũ lịch sử năm 2017, chúng tôi được biết, sau thảm họa thiên tai đó, một hệ thống loa pin năng lượng mặt trời, cảm biến mực nước và bảng điện tử cảnh báo lũ đã được lắp đặt tại đây. Mỗi khi có dấu hiệu bất thường, cảm biến sẽ phát tín hiệu về trung tâm xã, đồng thời phát loa tự động. Hệ thống này do Quỹ Khí hậu xanh (Green Climate Fund-GCF) tài trợ, đến nay đã được nhân rộng ra 28 xã trên địa bàn các tỉnh Tây Bắc.

Ở một hướng tiếp cận khác, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đang triển khai dự án ứng dụng công nghệ viễn thám, ảnh vệ tinh và AI để cảnh báo sớm lũ ống, sạt lở. Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Lê Công Thành, đây là bước tiến lớn trong việc quản lý rủi ro thiên tai dựa trên dữ liệu. Mỗi xã vùng núi sẽ có bản đồ cảnh báo nguy cơ sạt lở theo thời gian thực, cập nhật sau mỗi đợt mưa lớn. Hệ thống thí điểm tại một số tỉnh như Lào Cai, Cao Bằng cho kết quả hết sức khả quan.

PGS, TS Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, Cục Khí tượng Thủy văn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, cảnh báo sớm không đủ nếu người dân không hiểu hoặc không tin. Do đó, đồng chí nhấn mạnh về vai trò của truyền thông và giáo dục cộng đồng; nhất là việc phổ cập kiến thức ứng phó thiên tai đến từng trường học, qua hình thức trực quan như kịch bản diễn tập, clip mô phỏng, sơ đồ lũ quét 3D, phát tin trên đài quốc gia, tận dụng hệ thống thông tin lưu động, loa truyền thanh, nhóm Zalo thôn bản, tờ rơi minh họa bằng hình vẽ, với các thông tin sát thực tế, giúp người dân dễ hiểu, dễ nhớ, dễ thực hiện.

Có thể nói, trong cuộc chiến với thiên tai, từng phút giây cảnh báo sớm là từng cơ hội để cứu người, cứu tài sản. Để “lá chắn” ấy thực sự phát huy tác dụng, không chỉ cần những thiết bị, công nghệ tiên tiến mà còn phải có quyết tâm chính trị, sự vào cuộc đồng bộ của các cấp, các ngành, sự chủ động của mỗi người dân...

(còn nữa)