Sách 'lép vế' trước video, mạng xã hội

Văn hóa đọc cạnh tranh với mạng xã hội để thu hút độc giả. Ảnh: ITN

Trong thời đại mà mỗi cú chạm màn hình có thể mở ra hàng ngàn video ngắn, tin tức giật gân hay nội dung giải trí tức thời, việc đọc sách vốn đòi hỏi sự tĩnh lặng, kiên nhẫn và tập trung dường như đang trở nên “lép vế” một cách rõ rệt. Tốc độ phát triển chóng mặt của những định dạng giải trí, thông tin tức thời đã khiến việc dành thời gian cho một cuốn sách trở nên “xa xỉ”...

Văn hóa đọc giữa cơn lốc mạng xã hội

Thống kê của ngành xuất bản cho thấy, trung bình một người dân Việt Nam đọc khoảng 6 cuốn sách/năm (phần lớn là sách giáo khoa). Con số này khá khiêm tốn khi đặt cạnh các quốc gia phát triển trong khu vực và trên thế giới. Đáng chú ý hơn, một số nghiên cứu về thói quen tiếp nhận thông tin cho thấy, chỉ có 30% người Việt Nam đọc sách thường xuyên, trong khi có tới 70% dân số sử dụng Internet.

ThS Đỗ Tiến Dũng, BXV Chính trị quốc gia Sự thật cho rằng: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã tạo ra một cuộc chuyển dịch kiến tạo, thay đổi sâu sắc cách con người giao tiếp, làm việc, tiếp nhận và xử lý tri thức. Trong bối cảnh đó, văn hóa đọc truyền thống đang biến đổi mạnh mẽ, nhường chỗ cho các xu hướng và thói quen mới, nơi công nghệ số đóng vai trò trung tâm.

Theo một thống kê từ nền tảng Waka, người Việt trung bình dành tới 13h15’ mỗi tuần trên không gian số. Con số này không chỉ cao mà còn vượt trội đáng kể so với nhiều quốc gia trong khu vực như Thái Lan (khoảng 9h24’), Trung Quốc (khoảng 8h) hay Ấn Độ (khoảng 10h42’).

Dù thời gian dành cho không gian số khá cao, nhưng theo ThS Đỗ Tiến Dũng, “nền kinh tế sức chú ý” (Attention Economy) cũng khiến văn hóa đọc bị lấn át. Khảo sát của We are Social (tháng 4.2025) cho thấy, số lượng người dùng Internet ở Việt Nam chiếm gần 79% tổng dân số, với 76,2 triệu người dùng mạng xã hội, trong đó thanh niên chiếm khoảng 1/3.

Với lượng người dùng khổng lồ, các nền tảng giải trí số như TikTok, Facebook Reels hay YouTube Shorts với những video ngắn, nội dung giật gân, âm thanh cuốn hút đã được thiết kế một cách tinh vi để khai thác cơ chế “thưởng” của não bộ, tạo ra sự thỏa mãn và gây nghiện tức thời. Trong cuộc chiến giành lấy từng giây phút tập trung này, việc đọc một cuốn sách, vốn đòi hỏi sự tập trung sâu và cam kết thời gian dài, dường như trở nên yếu thế hơn bao giờ hết.

Theo Bí thư Trung ương Đoàn, Chủ tịch Hội đồng Đội Trung ương Nguyễn Phạm Duy Trang: Thực tế cho thấy nhiều tín hiệu khả quan trong thói quen đọc sách của thế hệ trẻ. Các cộng đồng đọc trực tuyến như Goodreads, Tiki Book Club hay các nhóm Facebook về sách đã trở thành những không gian trao đổi sôi nổi, góp phần duy trì thói quen đọc trong môi trường số. Đặc biệt, sự phát triển của sách điện tử và sách nói đã mở ra cơ hội tiếp cận tri thức đa dạng, linh hoạt cho thanh niên.

Dù vậy, bà Nguyễn Phạm Duy Trang cũng chỉ ra nghịch lý là có những bạn trẻ có thể dễ dàng dành hàng giờ cho mạng xã hội, nhưng lại khó có thể duy trì thói quen dành 30 phút để đọc sách mỗi ngày. Bên cạnh đó, khả năng tập trung của thế hệ trẻ ngày càng suy giảm. Không ít bạn trẻ chọn cách nghe tóm tắt sách thay vì đọc toàn bộ tác phẩm, rút ngắn thời gian tiếp nhận nhưng thiếu chiều sâu trong cảm thụ…

Định dạng mới, giá trị cũ

Từ bao đời nay, sách và văn hóa đọc đã được xem là mạch nguồn tri thức bất tận, không chỉ nuôi dưỡng tâm hồn, khai mở tầm nhìn mà còn là nền tảng vững chắc để phát triển tư duy phản biện và hoàn thiện nhân cách con người. Nhận thức rõ tầm quan trọng chiến lược này, Đảng và Nhà nước ta đã kiên định khẳng định vai trò của việc xây dựng và phát triển văn hóa đọc thông qua hàng loạt chính sách trọng tâm.

Điển hình là Quyết định số 329/QĐ- TTg (2017) với Đề án “Phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030”, cùng với việc duy trì và nâng tầm Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam (21.4). Những nỗ lực này vừa để nâng cao dân trí, vừa hướng đến mục tiêu cao cả là kiến tạo một xã hội học tập, nơi tinh thần học tập suốt đời được lan tỏa mạnh mẽ, tạo nên nguồn lực chất lượng cao cho sự phát triển đất nước.

Ông Nguyễn Nguyên, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ VHTTDL) - người có nhiều năm theo dõi và gắn bó với ngành xuất bản nhận định, xét một cách cụ thể và dựa trên các số liệu thực tế trong vòng 1 thập kỷ qua, văn hóa đọc tại Việt Nam đang có những chuyển biến tích cực và rõ nét.

Minh chứng là số lượng sách được tiêu thụ trên thị trường ngày càng tăng. Năm 2024, số lượng sách điện tử đạt 4.050 đầu, tăng tới 120,7% so với năm trước, chiếm gần 9% tổng số xuất bản phẩm. Thị trường sách nói cũng ghi nhận doanh thu ấn tượng 102 tỉ đồng, với số lượt nghe tăng gấp đôi. Sự tăng trưởng này không chỉ phản ánh xu hướng tiêu dùng mới, mà còn cho thấy độc giả Việt đang tìm kiếm những phương thức đọc tiện lợi, linh hoạt, phù hợp với nhịp sống số. Đây là sự chuyển đổi định dạng, chứ không phải sự mai một của văn hóa đọc truyền thống.

GS.TS Đinh Xuân Dũng, nguyên Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học nghệ thuật Trung ương nhận định: Sách đang “vươn lên đồng hành với đời sống và cố gắng chiếm lĩnh các lĩnh vực mới đang hình thành mạnh mẽ”. Nhờ đó, nhiều dòng sách mới đã ra đời, lấp đầy những khoảng trống từng bị bỏ ngỏ.

Bên cạnh đó, các sự kiện, hoạt động liên quan đến sách ngày càng phong phú và thu hút đông đảo công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Các Hội sách lớn tại Hà Nội và TP.HCM, cùng với Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam (21.4), thu hút hàng trăm nghìn lượt người tham gia, vượt khỏi khuôn khổ mua bán, trở thành không gian văn hóa sôi động, khơi dậy và nuôi dưỡng niềm đam mê đọc sách trong cộng đồng.

Dù đã có những kết quả đáng ghi nhận, ông Nguyễn Nguyên cũng thẳng thắn nhìn nhận, so với kỳ vọng về một xã hội đọc sâu, đọc rộng, thì vẫn còn những khoảng cách nhất định.

Để văn hóa đọc phát triển bền vững và vượt qua được những thách thức trong kỷ nguyên số, cần có sự đầu tư và quan tâm đồng bộ, mang tính chiến lược; đòi hỏi sự chung tay không chỉ từ những người làm sách, hệ thống thư viện, mà còn từ gia đình và nhà trường. Việc nuôi dưỡng thói quen và kỹ năng đọc sách từ sớm, biến việc đọc trở thành một nhu cầu thiết yếu, là nền tảng vững chắc cho sự phát triển tri thức và hoàn thiện nhân cách con người.

(Còn tiếp)

THANH NGỌC - MINH ANH