Sản xuất lúa chất lượng cao để phát triển kinh tế, gắn với bảo vệ môi trường

Sản xuất lúa chất lượng cao để phát triển kinh tế, gắn với bảo vệ môi trường là nhiệm vụ trọng tâm được ngành nông nghiệp tập trung thực hiện. Ảnh: N.Lộc

Sản xuất nông nghiệp trước ngã rẽ giảm phát thải

Lúa gạo là ngành hàng chủ lực trong cơ cấu nông nghiệp, không chỉ đảm bảo an ninh lương thực quốc gia mà còn góp phần ổn định xã hội, phát triển kinh tế và duy trì xuất khẩu bền vững. Năm 2024, xuất khẩu gạo của Việt Nam đạt khoảng 9 triệu tấn, với kim ngạch 5,66 tỷ USD.

Tuy nhiên, ngành cũng đang đối mặt với những thách thức lớn về môi trường, đặc biệt là vấn đề phát thải khí nhà kính. Theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới, canh tác lúa chiếm 48% tổng lượng phát thải khí nhà kính và hơn 75% lượng phát thải khí metan (CH₄) của ngành nông nghiệp. Do vậy, phát triển lúa gạo theo hướng bền vững, ít phát thải đang trở thành yêu cầu cấp thiết để Việt Nam thực hiện các cam kết quốc tế về biến đổi khí hậu.

Dẫn ví dụ, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường - NNMT) cho biết, chỉ tính riêng vùng Đồng bằng sông Cửu Long có khoảng 24 triệu tấn rơm rạ được thải ra mỗi năm, song chỉ 30% được thu gom, phần còn lại bị đốt hoặc vùi, gây ô nhiễm và tăng phát thải đang trở thành thách thức lớn cho môi trường sống.

Tuy nhiên, khi chuyển hướng sang trồng lúa phát thải thấp, những thách thức này sẽ không đáng lo ngại. “Hiện đơn vị đang hỗ trợ phát triển kinh tế tuần hoàn trong sản xuất lúa gạo, tận dụng rơm rạ để sản xuất năng lượng sinh khối xanh, phân bón hữu cơ, giảm áp lực tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường” - đại diện Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế cho biết; đồng thời đề nghị nhân rộng các mô hình này, thay vì mới dừng lại ở việc thí điểm một số mô hình và khối lượng xử lý còn ở mức thấp.

Tình trạng đốt rơm rạ gây ô nhiễm và tăng phát thải đang trở thành thách thức lớn cho môi trường sống, đòi hỏi cần có cách thức tiếp cận mới với vấn đề này

Từ góc độ quản lý nhà nước, ông Huỳnh Thành Đạt - Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết, sản xuất lúa gạo đang đứng trước một ngã rẽ quan trọng: Hoặc tiếp tục theo hướng canh tác truyền thống với mức phát thải cao, hoặc chuyển đổi mạnh mẽ sang các mô hình sản xuất phát thải thấp, thân thiện với môi trường. Trong bối cảnh Việt Nam cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, việc phát triển các mô hình sản xuất lúa ít phát thải không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà còn là chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững trong dài hạn.

Thông tin cụ thể về vấn đề này, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách NNMT Trần Công Thắng cho biết, thời gian qua, Việt Nam đang đẩy mạnh các nỗ lực giảm phát thải trong lĩnh vực nông nghiệp với trọng tâm là phát triển hệ thống sản xuất lúa bền vững, phát thải thấp. Một số chương trình và đề án tiêu biểu đã được triển khai thành công như Dự án VnSAT với khoảng 180.000ha lúa áp dụng kỹ thuật canh tác phát thải thấp, đặc biệt là Đề án phát triển 1 triệu ha lúa chất lượng cao gắn với tăng trưởng xanh - được xem là bước đi mang tính chiến lược và có quy mô lớn nhất từ trước tới nay liên quan tới ngành hàng lúa gạo.

“Đề án được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt cuối năm 2023 và có ý nghĩa quan trọng trong định hướng chuyển đổi phương thức canh tác lúa bền vững nhằm gia tăng giá trị ngành hàng lúa gạo Việt Nam, nâng cao thu nhập và đời sống cho người nông dân, thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm phát thải khí nhà kính” - ông Thắng cho biết.

Phát triển lúa chất lượng cao, đa giá trị, lấy khoa học công nghệ làm nền tảng

Các chương trình, dự án lúa chất lượng cao được xác định là giải pháp giúp mang lại phát triển đột phá cho ngành lúa, giúp đạt mục tiêu kép, đó là mang lại giá trị kinh tế cao, gắn với bảo vệ môi trường.

Thực tiễn cho thấy, sau 01 năm triển khai, Đề án đã giúp giảm chi phí 20-30% (giảm trên 50% lượng giống, giảm trên 30% lượng phân bón đạm, giảm 2-3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật, giảm khoảng 30-40% lượng nước tưới); tăng năng suất 10% (năng suất trong mô hình đạt 6,3-6,6 tấn/ha so với đối chứng đạt 5,7-6 tấn/ha); tăng thu nhập cho nông dân thêm 20-25% (lợi nhuận tăng thêm từ 4-7,6 triệu đồng/ha so với đối chứng).

Một kết quả quan trọng khác, mô hình đã góp phần giảm phát thải khí nhà kính, với mức giảm trung bình 2-12 tấn CO2 tương đương/ha. Đặc biệt, toàn bộ sản lượng lúa thu hoạch đều được các doanh nghiệp cam kết bao tiêu với giá cao hơn 200-300 đồng/kg thóc, tạo động lực mạnh mẽ cho nông dân tham gia. Những kết quả này là minh chứng sinh động cho sự chuyển hướng đúng đắn, đó là phát triển nông nghiệp chất lượng cao, lấy khoa học, công nghệ làm nền tảng để góp phần thay đổi nhận thức, thói quen sản xuất cũ của nông dân.

TS. Trần Minh Hải - Phó hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn, mục tiêu quan trọng của Đề án trồng lúa chất lượng cao, đó là giúp tổ chức lại ngành trồng lúa theo hướng bền vững thông qua việc giảm đầu vào, giảm chi phí đầu tư, giảm chi phí hạt giống, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, giảm lần bơm nước.

“Đạt được những kết quả này cũng trực tiếp góp phần làm giảm phát thải. Đây chính là mục tiêu “hai trong một” khi phát triển các chương trình trồng lúa chất lượng cao” - TS. Trần Minh Hải đánh giá.

Ứng dụng công nghệ giúp mang lại phát triển đột phá trong sản xuất lúa. Ảnh ST

Đặc biệt, trong bối cảnh khoa học, công nghệ đang trở thành nền tảng, động lực đổi mới của các ngành, lĩnh vực, ngành lúa cũng không thể đứng ngoài sự chuyển động này.

Là một trong những vựa lúa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Sở NNMT tỉnh Tiền Giang cho biết: Tỉnh đã triển khai nhiều mô hình “Canh tác lúa thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu”; mô hình “Sản xuất lúa theo 1 phải 5 giảm”… Các mô hình đã góp phần thay đổi nhận thức, tập quán sản xuất lúa của nông dân, nhất là giảm mật độ gieo sạ và sử dụng cân đối phân bón, tăng cường sử dụng phân hữu cơ giúp cải tạo độ phì cho đất canh tác, giảm thuốc bảo vệ thực vật, góp phần giảm phát thải khí nhà kính, bảo vệ môi trường trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp.

Trong khi đó, tỉnh Bến Tre khuyến khích nông dân dồn điền, đổi thửa, cho thuê đất và tích tụ ruộng đất để phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao; hỗ trợ và tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức, cá nhân, đặc biệt là doanh nghiệp đầu tư sản xuất nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất lúa.

Ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất nông nghiệp nói chung và trồng lúa nói riêng là giải pháp ưu việt, tạo hướng đi mới cho ngành nông nghiệp vốn dễ tổn thương trước biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, bên cạnh sự hỗ trợ đầu tư nguồn lực từ phía Nhà nước, cũng như huy động sự tham gia của doanh nghiệp, cần phải nhanh chóng thay đổi nhận thức của người dân trong việc từ bỏ thói quen canh tác cũ để chuyển sang phương thức mới.

Theo các chuyên gia, các hợp tác xã, lực lượng khuyến nông sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc làm thay đổi nhận thức của người dân. “Với truyền thống gắn bó, cùng làm, cùng nghĩ với nông dân, lực lượng khuyến nông cơ sở đang thực hiện tốt vấn đề này” - Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Quốc gia Lê Quốc Thanh cho biết, đồng thời chia sẻ thêm rằng đây là nhiệm vụ quan trọng và lực lượng khuyến nông phải chủ động tiếp cận, đổi mới cách thức tổ chức thực hiện để đảm bảo hiệu quả cao nhất cho công tác này trong tình hình mới.

N.LỘC