Tay nỏ Thu Ngạc

Anh Hoàng Đức Thuận – Chủ nhiệm Câu lạc bộ Bắn nỏ Thu Ngạc cùng “bộ sưu tập” huy chương qua các giải thi đấu bắn nỏ của gia đình.

Gia tộc ăn Tết nỏ

Nhắc đến cánh nỏ Tân Sơn không thể không nhắc đến ông Hà Xuân Phong ở khu 4– người được coi là “tiên chỉ” trong làng nỏ đồng bào Mường Phú Thọ, có công khơi dậy phong trào luyện tập, thi đấu nỏ ở nhiều địa phương cũng như đào tạo nhiều vận động viên tài năng cho tỉnh, gặt hái nhiều huy chương vàng từ cấp tỉnh đến cấp quốc gia tại nhiều giải đấu.

Bước sang tuổi 66, mắt đã không còn tinh nhanh, cánh tay không còn dễ dàng lên dây kéo cong cánh nỏ cứng nhưng những kỹ năng ngắm bắn, kinh nghiệm về chế tác vũ khí cổ truyền người Mường và nhất là khí chất xạ thủ từng nổi danh “bách phát bách trúng" trong ông Phong vẫn vẹn nguyên như thủa tráng niên.

Ông hào hứng chia sẻ: “Nỏ Tân Sơn giờ không chỉ vang danh trong tỉnh mà đã trở thành “thương hiệu” trong các giải đấu của cả nước. Tôi đi nhiều, gặp gỡ giao lưu, huấn luyện cho nhiều vận động viên của các địa phương nhưng thật sự chưa thấy nơi đâu có truyền thống, phong trào phát triển đồng đều và nhiều xạ thủ có tố chất, năng khiếu thiên bẩm cũng như nhiệt huyết, đam mê thú chơi nỏ như người dân Thu Ngạc. Có lẽ, trên khắp cả nước, duy nhất nơi đây có dòng họ thờ cây nỏ như tổ tiên, vật linh phù hộ độ trì cho con cháu cùng phong tục độc đáo ăn Tết nỏ duy trì đều đặn qua các thế hệ...”.

Nỏ được đặt trang trọng bên bàn thờ gia tiên trong gian giữa nhà anh Hoàng Đức Thuận.

Dòng họ có phong tục độc đáo mà ông Phong nhắc đến là họ Hoàng ở khu Mang Hạ. Anh Hoàng Đức Thuận – Chủ nhiệm Câu lạc bộ Bắn nỏ Thu Ngạc đồng thời là xạ thủ vang danh trong các giải đấu, thợ chế tác nỏ điêu luyện, hậu duệ của dòng họ Hoàng thờ thần nỏ chia sẻ:

“Nghe các cụ kể lại thì đã lâu lắm rồi, thủa đất Thu Ngạc vẫn bao bọc bởi rừng rậm, làng bản thưa thớt, đêm đêm tiếng hổ gầm, nai tác vẫn vọng về từ các dãy núi xanh thẫm đầy ám ảnh. Cây lúa chẳng đủ nuôi người, cuộc sống dân bản chủ yếu dựa vào các sản vật kiếm được từ rừng.

Muốn có chất tươi cải thiện bữa ăn, tráng niên trong bản lại tập hơp nhau thành phường săn, đeo nỏ, mang dao ngược núi săn thú. Trước Tết cổ truyền dân tộc khoảng một tháng, đàn ông đều vắng nhà vào rừng kiếm thịt ăn Tết.

Năm ấy, dòng họ Hoàng tổ chức riêng một phường săn, lang thang luồn rừng cả tháng trời nhưng chẳng gặp một con thú lớn nào. Dầm sương muối, mưa lạnh cắt da cắt thịt trong rừng đã nhiều ngày, mọi người chán nản đã định bỏ về nhưng nghĩ đến ánh mắt háo hức chờ đợi của trẻ nhỏ, niềm vui hân hoan của người già, phụ nữ bên mâm cơm sung túc ngày Tết, anh em trong phường săn lại cố động viên nhau băng rừng tìm vết thú.

Trời không phụ công người, đi mãi rồi họ cũng theo dấu được con lợn rừng nặng cả tạ. Con thú hung hãn quay lại tấn công, may nhờ có những mũi tên tẩm thuốc độc phóng ra chính xác, kịp thời, con lợn bị hạ và phường săn họ Hoàng về nhà an toàn với những gùi thịt tươi rói.

Tuy nhiên, mải theo dấu thú, không nhớ gì đến thời gian, khi về đến nhà thì Tết đã qua lâu. Ông trưởng họ liền quyết định tổ chức ăn Tết lại, gọi là Tết nỏ để vừa tưởng nhớ công đức tổ tiên, vừa tạ ơn trời đất cùng cây nỏ đã giúp đỡ, cứu mạng phường săn trong cơn khốn khó.

Từ đó, mùng 2 tháng 2 Âm lịch hàng năm trở thành ngày Tết riêng của dòng họ Hoàng ở Thu Ngạc. Ngoài bàn thờ tổ tiên, trong nhà trưởng họ có bàn thờ riêng sát mái, thẳng từ cây chằng thứ ba xuống thờ thần nỏ. Tiếp nối truyền thống tổ tiên, đàn ông trong họ ai cũng biết chế tác, bắn nỏ, coi đây là vật dụng thân thuộc, thành viên trong gia đình...”.

Trong căn nhà vách gỗ của anh Thuận nhìn chỗ nào cũng thấy nỏ và ống tên, từ hai cây nỏ cùng ống tên cổ kính ám bụi thời gian treo trang trọng tả hữu bàn thờ gia tiên là những cây nỏ của bố con anh cùng các thành viên trong CLB luyện tập, thi đấu hàng ngày treo đầy trên vách.

Cháu Hoàng Triệu An – con gái anh năm nay đang học lớp 11 nhưng đã là tay nỏ cự phách, từng đoạt Huy chương Vàng nội dung bắn nỏ tại Đại hội Thể dục Thể thao tỉnh Phú Thọ năm 2021. Cây nỏ đã thực sự gắn bó như một thành viên mang lại niềm vui, sự gắn kết trong gia đình anh...

Ông Hà Xuân Phong (giữa) truyền đạt kinh nghiệm bắn nỏ cho thành viên CLB Bắn nỏ Thu Ngạc.

Thú vui thượng võ

Đến giờ, câu chuyện về những người bắn hạ thú lớn, dân quân du kích dùng nỏ chống Tây càn qua làng vẫn được người già kể lại cho thế hệ trẻ Thu Ngạc như một cách nhắc nhớ đến tổ tiên, giáo dục truyền thống, hun đúc tinh thần thượng võ của người Mường.

Đam mê bắn nỏ từ khi đủ sức kéo căng dây huyền, anh Hoàng Văn Nguyên ở khu Mang Thượng, hiện là Phó Chủ nhiệm CLB Bắn nỏ Thu Ngạc đã từng khiến cả hội thi bắn nỏ của huyện Thanh Sơn (cũ) tổ chức tại Hương Cần tròn mắt ngạc nhiên, thán phục khi đạt 99 điểm cho 10 mũi tên bắn ra, phá vỡ kỷ lục bao năm của nội dung thi đấu bắn nỏ.

Kinh tế gia đình chẳng đến mức thiếu thốn nhưng anh vẫn duy trì thú vui đeo nỏ lên những vạt ngô của gia đình để lùng bắn sóc. Cứ hôm nào anh lên đồi, bữa cơm chiều của gia đình lại thơm lừng mùi thịt sóc...

Các thành viên CLB Bắn nỏ Thu Ngạc thường xuyên tham gia luyện tập.

Quy tụ những người đam mê bắn nỏ, CLB Bắn nỏ Thu Ngạc được thành lập từ năm 2007 và duy trì hoạt động đều đặn đến nay với 21 thành viên, trong đó có 5 phụ nữ, thành viên cao tuổi nhất là ông Hà Chính Nguột đã bước sang tuổi 76 nhưng vẫn tràn đầy nhiệt huyết, đường tên bắn ra vẫn khiến thanh niên trầm trồ thán phục.

Kinh phí tự túc, định kỳ hằng tháng, các thành viên trong CLB lại tập trung mang nỏ, dựng bia ra khoảng đất trống tập bắn, trao đổi với nhau kinh nghiệm, kỹ năng lấy đường ngắm, bật lẫy, buông tên. Cứ luân phiên các CLB quanh vùng lại mời nhau đến giao lưu. Có giải đấu, anh em lại đóng góp kinh phí tham gia, giải thưởng cá nhân hay tập thể cũng đều được coi là thành tích chung, niềm vui, cổ vũ tinh thần anh em thêm gắn bó với môn thể thao truyền thống trao truyền của ông cha.

Xạ thủ Hoàng Văn Nguyên – Người từng đoạt Huy chương Vàng, phá vỡ kỷ lục với 99 điểm qua 10 lượt tên.

Không đòi hỏi quá nhiều thời gian, công sức và tiền bạc, thú chơi nỏ của người Mường Thu Ngạc cũng mộc mạc, chân chất mà phóng khoáng như tính cách những con người quen sống giữa gió núi mây ngàn. Thanh gỗ chắc làm thân, mảnh luồng già làm cánh, dây huyền bện từ sợi gai, tên vót từ thân cây bương...

Những vật liệu để làm nỏ luôn sẵn trên đồi rừng quanh nhà, chỉ cần người thợ khéo tay, tỷ mẩn trong từng công đoạn đảm bảo yếu tố “Cân – Chắc – Căng” là có cây nỏ ưng ý. Mỗi xạ thủ bắn nỏ đều có bí quyết, kỹ năng chế tác nỏ riêng, phù hợp với cá tính, phong cách của mình. Theo thời gian, cây nỏ truyền thống cũng có nhiều cải tiến, thay đổi phù hợp với công năng sử dụng.

Trước đây, nỏ săn chú trọng yếu tố lực bắn, cánh nỏ càng cứng, dây huyền càng căng, lực bắn càng mạnh thì uy lực mũi tên, độ sát thương thú săn càng lớn. Giờ nỏ thi đấu chú trọng yếu tố chính xác, mọi chi tiết đều cần cân đối, giảm thiểu lực tác động làm sai lệch đường bay của mũi tên...

Nheo mắt lấy đường ngắm, thận trọng bật lẫy, nghe người báo bia hô vang “mười”, chị Hà Thị Giới – thành viên CLB Bắn nỏ Thu Ngạc cười vui: “Khi dồn hết tinh lực vào đường ngắm, người bắn sẽ cảm nhận được mũi tên trúng đích ngay khi bật lẫy. Càng tham gia luyện tập, thi đấu, tôi càng thấy say mê với môn thể thao truyền thống này.

Bắn nỏ giúp tôi thư giãn, luyện thói quen bình tĩnh, kiểm soát các giác quan, cảm xúc của bản thân. Quan trọng hơn, sinh hoạt trong CLB giúp tôi có cơ hội được giao lưu, học hỏi kinh nghiệm với những người cùng sở thích khắp các vùng miền. Tôi sẽ bắn nỏ đến khi nào mắt còn nhìn rõ hồng tâm, tay còn bật được lẫy tên...”.

Bất biến với thời gian, tình cảm của người Mường Thu Ngạc với cây nỏ ngày càng gắn bó sâu nặng, hồn cốt văn hóa truyền thống của cha ông qua đây cũng được gìn giữ, phát huy lên tầm cao mới.

Cẩm Ninh