Thuế thuốc lá tại Việt Nam đang quá thấp so với khu vực và thế giới

Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) sẽ được Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ 9 sắp tới, trong đó Chính phủ đề xuất điều chỉnh thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với mặt hàng thuốc lá, góp phần giảm tỷ lệ hút thuốc lá tại Việt Nam. Trước thềm Kỳ họp, Báo Kiểm toán có cuộc trao đổi với Ths, Bs. Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá (Bộ Y tế) - xung quanh vấn đề này.

Ths, Bs. Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá (Bộ Y tế)

Thưa bà, bà đánh giá như thế nào về chính sách thuế đối với mặt hàng thuốc lá tại Việt Nam hiện nay?

Từ năm 2006 đến 2019, Việt Nam mới chỉ thực hiện 3 lần tăng thuế (TTĐB) đối với thuốc lá, nhưng mức tăng thuế mỗi lần khá thấp, chỉ là 5% và khoảng cách thời gian giữa các lần tăng thuế khá dài.

Cụ thể, năm 2006 tăng mức thuế từ 55% lên 65%, năm 2016 (sau 8 năm) tăng từ 65% lên 70%; năm 2019 (sau 3 năm) tăng từ 70% lên 75%.

Nghe con số 75% chúng ta có thể nghĩ rằng đó là mức thuế khá cao, tuy nhiên tôi phải nhấn mạnh rằng đây là mức thuế suất tính trên giá xuất xưởng. Mỗi bao thuốc lá bán lẻ 10.000 đồng thì giá xuất xưởng chỉ khoảng 3.900 đồng. Việc tăng thuế từ 70-75% giá xuất xưởng sẽ làm tăng giá 220 đồng. Người bán có thể cùng tăng giá và sẽ làm giá tăng lên khoảng 300 đồng = 3%.

Trong khi đó, lạm phát trung bình những năm qua là 4% và thu nhập tăng trung bình là 5%. Vì vậy, việc tăng thuế tác động rất ít tới tiêu dùng thuốc lá. Các chuyên gia đã chỉ ra, qua các lần tăng thuế chỉ có tác động giảm tiêu thụ vào năm tăng thuế, sau đó lại tăng trở lại. Đơn cử như lần tăng thuế năm 2029, tổng tiêu dùng thuốc lá giảm trong các năm 2017, 2018, 2019 nhưng lại tăng trở lại và các năm sau đó.

Hiện nay, tỷ lệ thuế thuốc lá tính theo giá bán lẻ của Việt Nam chỉ chiếm 36%, thấp hơn nhiều so với trung bình của các quốc gia có thu nhập trung bình (Thái Lan 78,6%, Singapore 67,1%, Indonesia 62.3%) và thấp hơn nhiều so với khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) là 70-75% trên giá bán lẻ.

Tại Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang được trình Quốc hội, Chính phủ đề xuất điều chỉnh tăng thuế TTĐB đối với mặt hàng thuốc lá. Bà kỳ vọng như thế nào về tác động của việc tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá đến việc giảm tỷ lệ hút thuốc lá, phòng, chống tác hại thuốc lá tại Việt Nam?

Như tôi đã nhiều lần chia sẻ, tỷ lệ hút thuốc lá cao tại Việt Nam đang để lại nhiều hệ lụy nghiêm trọng về mặt sức khỏe, kinh tế và xã hội. Theo ước tính tại Việt Nam, tổng chi phí liên quan đến khám, chữa bệnh, ốm đau và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá là 108.000 tỷ đồng/năm, gấp 5 lần so với đóng góp của nguồn thu thuế thuốc lá cho ngân sách quốc gia. Thuốc lá là một trong nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong sớm, với khoảng 85.500 ca tử vong/năm.

Thuốc lá là sản phẩm gây nghiện, nếu không đánh trực tiếp vào túi tiền thì người sử dụng rất khó bỏ. Khi giá thuốc lá rẻ, người dân dễ tiếp cận khiến cho việc thực hiện mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc lá của Việt Nam rất khó khăn.

Kết quả điều tra giá bán lẻ thuốc lá điếu ở Việt Nam năm 2023 do trường Đại học Y tế Công cộng và Tổ chức HealthBridge công bố năm 2024 cho thấy, trên thị trường có tới 40 nhãn hiệu thuốc lá có giá bán lẻ dưới 10.000 đồng/bao 20 điếu, thậm chí có nhiều nhãn hiệu chỉ có mức giá 7.000 - 8.000 đồng/bao 20 điếu. Với mức giá thuốc lá bán lẻ thấp như vậy, thuốc lá rất dễ tiếp cận với người có thu nhập thấp và người mới hút, kể cả trẻ em và trẻ vị thành niên.

Thực tế đã chứng minh, thuế TTĐB đối với thuốc lá đóng vai trò quan trọng trong phát triển bền vững, góp phần điều chỉnh hành vi tiêu dùng, tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước và giảm thiểu tác hại của thuốc lá đối với xã hội. Chính vì vậy, tôi đồng tình và kỳ vọng rất lớn việc Chính phủ đề xuất Quốc hội xem xét, điều chỉnh tăng thuế TTĐB đối với mặt hàng thuốc lá. Tôi cho rằng, cải cách thuế TTĐB đối với thuốc lá là vô cùng cần thiết. Mức thuế cao được thực hiện càng sớm sẽ giúp cứu sống nhiều người, giảm tổn thất kinh tế, xã hội và con người.

Kinh nghiệm từ Thái Lan cho thấy, tăng thuế thuốc lá là biện pháp hiệu quả nhất để giảm tiêu dùng thuốc lá. Với mức thuế thuốc lá hiện nay là 78,6% tính trên giá bán kẻ, tỷ lệ đóng góp của chính sách thuế trong việc giảm số người hút thuốc lá tại Thái Lan chiếm đến 61%; trong khi biện pháp cấm quảng cáo chỉ đóng góp 22%; truyền thông 7%; cảnh báo sức khỏe 4%...

Từ góc độ Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá (Bộ Y tế) bà có bình luận gì về mức thuế suất thuế TTĐB đối với thuốc lá được đề xuất trong Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) lần này?

Tại Dự thảo Luật Thuế TTĐB (sửa đổi) sẽ được Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV sắp tới, Bộ Tài chính đã đưa ra 2 phương án về thuế TTĐB đối với thuốc lá. Phương án 1 là giữ nguyên thuế suất 75% và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo hướng từ năm 2026 mỗi bao thuốc lá sẽ phải chịu thêm thuế TTĐB tuyệt đối 2.000 đồng và tăng dần mỗi năm, đạt 10.000 đồng vào năm 2030.

Phương án 2 là giữ nguyên thuế suất 75%, nhưng ngay từ năm 2026 sẽ áp dụng mức thuế tuyệt đối 5.000 đồng/bao. Mỗi năm sau sẽ tăng thêm 1.000 đồng/bao, đến năm 2030 đạt 10.000 đồng/bao.

Cần tăng dần thuế tuyệt đối đối với sản phẩm thuốc lá để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030. Ảnh: WHO

Tôi cho rằng, cả hai phương án đều đã có sự tiến bộ đáng kể so với các phương án trước đây. Tuy nhiên, để tăng cường hơn nữa các giải pháp thuế cho vấn đề bảo vệ sức khỏe cộng đồng thì quan điểm của Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá cũng như Bộ Y tế mong muốn mức thuế này được tăng cao hơn nữa.

Cụ thể là, cần bổ sung thuế tuyệt đối (để chuyển sang hệ thống thuế hỗn hợp) với mức đủ lớn; tăng thuế theo một lộ trình đều đặn để giá thuốc lá theo kịp mức tăng thu nhập và dần hướng tới mức thuế tối ưu là chiếm 75% giá bán lẻ để góp phần đạt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá.

Về mức thuế, bổ sung mức thuế tuyệt đối với sản phẩm thuốc lá ở mức ít nhất 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh thuế tỷ lệ hiện tại.

Phương án này sẽ giúp giảm tỷ lệ hút thuốc ở người trưởng thành. Cụ thể là, tỷ lệ hút thuốc lá ở nam giới sẽ giảm xuống dưới 36% và ở nữ giới xuống dưới 1,0% vào năm 2030, đáp ứng được mục tiêu chiến lược quốc gia.

Giảm 3,2 triệu người hút thuốc vào năm 2030 so với kịch bản không tăng thuế. Mức giảm này cao hơn phương án của Bộ Tài chính hiện nay là một triệu người hút thuốc.

Đặc biệt, việc tăng thuế theo phương án đề xuất trên sẽ tăng số thu thuế thực (đã điều chỉnh theo lạm phát) lên 169%, tăng từ 17,4 nghìn tỷ đồng năm 2020 lên 46,4 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 (tăng thêm 29 nghìn tỷ đồng). Mức tăng này cao hơn so với mức tăng theo phương án của Bộ Tài chính là gần 10 nghìn tỷ đồng.

Xin trân trọng cảm ơn bà!

NGUYÊN AN