Thuốc lá và sức khỏe tâm thần: Mối liên quan bị xem nhẹ

Tác động lên não bộ và cảm xúc

Nicotine kích thích não tiết dopamine, tạo cảm giác dễ chịu thoáng qua, khiến người hút lầm tưởng thuốc lá giúp giảm căng thẳng. Nhưng ngay sau đó, mức dopamine giảm nhanh làm người hút rơi vào trạng thái bồn chồn và khó chịu hơn trước. Chu kỳ lệ thuộc - giải tỏa - rồi lại lệ thuộc khiến tâm trạng trở nên bất ổn và tạo nền tảng cho nhiều rối loạn cảm xúc.

Một bệnh nhân có biểu hiện rối loạn tâm thần do hút thuốc lá điện tử điều trị tại Bệnh viện Sức khỏe tâm thần Bắc Ninh số 2.

Cơ chế này làm thay đổi hoạt động của hệ thống dẫn truyền thần kinh. Khi nicotine rời khỏi não, khoảng trống dopamine tạo nên cảm giác thèm thuốc. Về lâu dài, não giảm khả năng sản xuất dopamine tự nhiên, khiến người hút trở nên trì trệ, kém hứng thú, dễ rơi vào trạng thái buồn bã hoặc mất động lực. Đây là yếu tố lý giải vì sao người hút thuốc có nguy cơ trầm cảm cao hơn nhóm không hút.

Nhiều nghiên cứu ghi nhận người hút thuốc thường gặp các biểu hiện như giảm khả năng tập trung, giảm năng lượng và mất khoái cảm. Những người vốn có xu hướng trầm cảm sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề hơn vì nicotine kéo dài thời gian tái phát và làm tăng mức độ triệu chứng. Cảm giác dễ chịu thoáng qua do nicotine mang lại càng khiến họ dùng thuốc lá như một cách tự trấn an, từ đó rơi vào vòng xoáy cảm xúc khó kiểm soát.

Ngoài trầm cảm, thuốc lá cũng làm tăng rối loạn lo âu. Nicotine kích thích hệ thần kinh giao cảm, khiến nhịp tim tăng, cơ căng cứng và cảm giác bồn chồn kéo dài. Khi cố gắng bỏ thuốc, người hút trải qua triệu chứng cai như hồi hộp, khó ngủ, dễ kích động và tưởng rằng lo âu tăng do thiếu nicotine. Thực chất, chính sự phụ thuộc vào nicotine làm hệ thần kinh trở nên bất ổn.

Thuốc lá, stress và vòng lặp phụ thuộc

Một ngộ nhận phổ biến là hút thuốc giúp giải tỏa stress. Người hút thường mô tả cảm giác thoải mái sau vài hơi thuốc như một hình thức xua tan áp lực. Tuy nhiên, cảm giác này thực chất chỉ là sự biến mất tạm thời của trạng thái khó chịu khi thiếu nicotine. Khi nicotine giảm xuống dưới ngưỡng quen thuộc, não phát tín hiệu báo động, khiến người hút căng thẳng và bứt rứt. Việc hút thuốc chỉ giúp họ tạm thời thoát khỏi trạng thái do chính thuốc lá gây ra.

Khi ngừng hút thuốc, sức khỏe tâm thần có thể cải thiện rõ rệt. Khi nicotine không còn xâm nhập, não bộ dần khôi phục cơ chế dẫn truyền tự nhiên. Mức dopamine ổn định hơn và biến động cảm xúc giảm. Việc thoát khỏi nguồn gây stress liên tục giúp tâm trạng cân bằng hơn, giấc ngủ sâu hơn và hệ thần kinh tự chủ hoạt động nhịp nhàng.

Vòng lặp này khiến stress trở thành tình trạng kéo dài và khó kiểm soát. Khi cơ thể quen với lượng nicotine ổn định, các biến động nhỏ trong tâm trạng cũng khiến người hút trở nên nhạy cảm quá mức. Hệ thần kinh và nội tiết bị tác động lâu dài dẫn đến rối loạn giấc ngủ, giảm khả năng tập trung và tăng tính kích động. Những yếu tố này góp phần làm sức khỏe tâm thần suy yếu và tăng nguy cơ rối loạn cảm xúc.

Ở người trẻ, tác động của nicotine đặc biệt lớn vì não bộ đang phát triển mạnh và nhạy cảm với các chất kích thích. Hút thuốc sớm có thể làm thay đổi cơ chế điều hòa cảm xúc, khiến thanh thiếu niên dễ gặp lo âu xã hội, rối loạn cảm xúc hoặc hành vi bốc đồng. Một số nghiên cứu cho thấy người trẻ hút thuốc có xu hướng tìm đến chất kích thích khác, làm tăng nguy cơ lạm dụng đa chất và rối loạn tâm lý đi kèm.

Việc hút thuốc trong môi trường áp lực cao cũng tạo nên mô hình hành vi không lành mạnh. Khi stress tăng, người hút có xu hướng tìm đến nicotine như một phản xạ. Khi dựa vào thuốc lá quá lâu, cơ thể mất khả năng tự điều chỉnh cảm xúc. Điều này làm tăng tính dễ tổn thương trước stress và thúc đẩy các rối loạn tâm thần xuất hiện sớm hơn.

Hút thuốc và các rối loạn tâm thần nghiêm trọng

Không chỉ gây trầm cảm và lo âu, thuốc lá còn liên quan đến nhiều rối loạn tâm thần nghiêm trọng hơn. Ở người mắc tâm thần phân liệt hoặc rối loạn lưỡng cực, tỷ lệ hút thuốc cao hơn đáng kể. Điều này một phần đến từ việc người bệnh dùng thuốc lá để cảm thấy ổn định hơn nhưng cũng do tác động sinh học của nicotine đối với thuốc điều trị. Nicotine có thể làm thay đổi quá trình hấp thu và chuyển hóa thuốc, khiến người bệnh cần liều cao hơn. Điều này làm tăng tác dụng phụ, kéo dài thời gian điều trị và giảm chất lượng kiểm soát triệu chứng.

Đối với người đang hồi phục sau khủng hoảng tâm lý, hút thuốc ảnh hưởng mạnh đến giấc ngủ. Chất lượng giấc ngủ giảm khiến mệt mỏi kéo dài, nhịp sinh học bị xáo trộn và khả năng hồi phục tâm lý suy giảm. Với người có tiền sử lạm dụng chất gây nghiện, nicotine làm tăng nguy cơ tái nghiện các chất kích thích khác. Sự kết hợp giữa lệ thuộc nicotine và lệ thuộc chất kích thích khiến việc điều trị trở nên phức tạp hơn.

Hút thuốc còn ảnh hưởng đến hiệu quả trị liệu tâm lý. Người lệ thuộc nicotine thường khó duy trì sự tập trung, dễ mất bình tĩnh và gặp khó khăn khi áp dụng các kỹ thuật điều chỉnh cảm xúc. Vì vậy, nhiều chuyên gia lâm sàng khuyến nghị lồng ghép hỗ trợ cai thuốc vào chương trình điều trị tâm thần để giúp người bệnh đạt kết quả bền vững.

Khi ngừng hút thuốc, sức khỏe tâm thần có thể cải thiện rõ rệt. Khi nicotine không còn xâm nhập, não bộ dần khôi phục cơ chế dẫn truyền tự nhiên. Mức dopamine ổn định hơn và biến động cảm xúc giảm. Việc thoát khỏi nguồn gây stress liên tục giúp tâm trạng cân bằng hơn, giấc ngủ sâu hơn và hệ thần kinh tự chủ hoạt động nhịp nhàng.

Ở người mắc trầm cảm hoặc lo âu, cai thuốc giúp tăng hiệu quả điều trị, giảm nhu cầu dùng thuốc và rút ngắn tiến trình hồi phục. Nhiều người ghi nhận cảm giác minh mẫn, bớt cáu gắt và dễ kiểm soát cảm xúc chỉ sau vài tuần. Khi vượt qua giai đoạn cai ban đầu, khả năng tự điều chỉnh cảm xúc tăng lên đáng kể. Quan trọng hơn, họ thoát khỏi vòng lệ thuộc lâu dài gây xáo trộn tâm lý, từ đó xây dựng nền tảng tinh thần khỏe mạnh và ổn định hơn.

Huệ Nguyễn (tổng hợp)