Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt

Bàn thờ Mẫu trong chùa Nghĩa Quang, Phương Sài, Nha Trang, Khánh Hòa. Ảnh: https://ukh.edu.vn/Tiến sĩ Nguyễn Văn Bốn

Với những giá trị độc đáo và ý nghĩa sâu xa, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2016. Vậy, tín ngưỡng này có nguồn gốc, đặc điểm và vai trò ra sao trong đời sống văn hóa Việt Nam?

Đôi nét về Tam Phủ - Tứ Phủ:

Về mặt lịch sử Đạo Mẫu - Tứ Phủ: Tam Phủ là khái niệm tiền thân của Tứ Phủ, bao gồm ba miền: Thiên Phủ (màu xanh da trời), Địa Phủ (màu vàng), Thủy Phủ (màu trắng).

Tranh thờ Tam Phủ

Sau này, vào thời nhà Lê, lối thờ Thượng Ngàn (Thanh Sơn Nhất Phái) được kết hợp thêm vào, gọi là Nhạc Phủ; từ đó mà có Tứ Phủ. Cho nên, thứ tự của các phủ được sắp xếp là: Thiên, Địa, Thoải, Nhạc, với Nhạc phủ xuất hiện sau.

Tranh thờ Tứ Phủ

Nhưng, trong các khoa cúng và bản chầu văn ngày nay, thứ tự thường được sắp xếp theo cấp bậc từ cao nhất đến thấp nhất, như sau:

Đệ nhất Thượng Thiên (Thiên phủ)

Đệ nhị Thượng Ngàn (Nhạc phủ)

Đệ tam Thoải Phủ (Thủy phủ)

Đệ tứ Khâm Sai (Địa phủ)

Các Thánh Mẫu trong hệ thống Tứ phủ được phân chia theo các phủ và danh hiệu cụ thể:

Mẫu Đệ Nhất (Thiên Phủ): Danh hiệu Thanh Vân Công Chúa. Là thánh mẫu cai quản bầu trời, đại diện cho sự cao cả và quyền năng tối thượng.

Mẫu Đệ Nhị (Nhạc Phủ): Danh hiệu Lê Mại Đại Vương. Là thánh mẫu cai quản miền rừng núi, biểu tượng của sức mạnh và sự bảo vệ thiên nhiên.

Mẫu Đệ Tam (Thoải Phủ): Danh hiệu Xích Lân Công Chúa. Là thánh mẫu cai quản các vùng sông nước, thể hiện sự che chở và quản lý nguồn nước.

Mẫu Đệ Tứ (Địa Phủ): Danh hiệu Liễu Hạnh Công Chúa. Là thánh mẫu cai quản vùng đất đai, biểu tượng của sự thịnh vượng và bảo vệ đất đai.

Nguồn gốc và ý nghĩa của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một hình thức thờ cúng bản địa lâu đời của người Việt, xuất phát từ tín ngưỡng phồn thực và tôn thờ nữ thần. Dưới ảnh hưởng của xã hội phong kiến và Nho giáo, vai trò của người phụ nữ nhiều lúc bị xem nhẹ, nhưng trong tâm thức dân gian, hình ảnh người mẹ vẫn luôn giữ vị trí thiêng liêng, trở thành biểu tượng của sự sinh sôi, bảo trợ và che chở.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ gồm ba vị thánh Mẫu cai quản ba miền không gian:

Mẫu Thượng Thiên - cai quản trời, đại diện cho quyền lực tối cao.

Mẫu Thượng Ngàn - cai quản rừng núi, bảo vệ con người khỏi thiên tai.

Mẫu Thoải - cai quản sông nước, giúp mưa thuận gió hòa, đem lại mùa màng tốt tươi.

Mỗi vị Mẫu không chỉ có quyền năng siêu nhiên mà còn thể hiện những mong ước của người dân về một cuộc sống ấm no, bình yên và hạnh phúc.

Vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống văn hóa Việt Nam

Tín ngưỡng thờ Mẫu và sự gắn kết cộng đồng

Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ dừng lại ở sự thờ phụng cá nhân mà còn gắn kết cộng đồng, tạo ra một không gian văn hóa chung, nơi con người cùng nhau thực hành nghi lễ, cầu mong bình an, sức khỏe và tài lộc. Các đền, phủ thờ Mẫu trở thành điểm tựa tinh thần của nhiều thế hệ, giúp người dân hướng thiện và sống nhân ái hơn.

Nghệ thuật hầu đồng - một hình thức diễn xướng dân gian độc đáo

Một trong những nét đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu là hầu đồng - nghi lễ mang tính trình diễn kết hợp giữa âm nhạc, vũ đạo và trang phục truyền thống. Hầu đồng không chỉ là một nghi thức tâm linh mà còn phản ánh đậm nét nghệ thuật dân gian Việt Nam, thể hiện sự giao thoa giữa thế giới thực tại và thế giới tâm linh.

Một cảnh trong nghệ thuật hầu đồng

Vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong xã hội hiện đại

Trong xã hội hiện đại, tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người Việt. Nó giúp con người tìm thấy sự bình an trong tâm hồn, tạo dựng niềm tin và động lực sống tích cực. Đồng thời, đây cũng là di sản văn hóa cần được bảo tồn và phát huy đúng cách để tránh bị biến tướng, mê tín dị đoan hoặc thương mại hóa.

Bảo vệ và phát huy giá trị di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ

Năm 2016, UNESCO công nhận tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, khẳng định giá trị to lớn của di sản này đối với văn hóa Việt Nam và thế giới.

Để bảo vệ và phát huy giá trị của tín ngưỡng này, chúng ta cần:

Tăng cường nhận thức cộng đồng về ý nghĩa thực sự của tín ngưỡng thờ Mẫu, tránh những biểu hiện mê tín, biến tướng sai lệch.

Quản lý chặt chẽ việc thực hành tín ngưỡng, đảm bảo các nghi lễ được thực hiện đúng truyền thống, tránh hiện tượng thương mại hóa di sản.

Tổ chức các hoạt động nghiên cứu, hội thảo để đánh giá và định hướng việc gìn giữ tín ngưỡng thờ Mẫu trong bối cảnh hiện đại.

Phát huy nghệ thuật hầu đồng như một hình thức diễn xướng dân gian, kết hợp du lịch văn hóa để giới thiệu tín ngưỡng này đến với bạn bè quốc tế.

Một hình ảnh trong lễ đón bằng của UNESCO

Nhân dịp kỷ niệm Ngày Di sản Văn hóa Việt Nam (23/11/1945 - 23/11/2022) và 6 năm tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được UNESCO công nhận, Viện Phát triển Văn hóa Dân tộc đã tổ chức diễn đàn với chủ đề “Bảo vệ và phát huy giá trị di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”. Đây là một trong những nỗ lực quan trọng để đảm bảo di sản này không bị mai một và tiếp tục phát triển trong xã hội hiện đại.

PGS.TS. Phạm Văn Liệu