Tín ngưỡng thờ Neak-Ta tại Cà Mau

Tín ngưỡng thờ Neak-Ta không chỉ là di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của đồng bào Khmer, mà còn là cầu nối gắn kết cộng đồng các dân tộc Kinh – Khmer – Hoa trên vùng đất địa đầu cực Nam Tổ quốc.

Nguồn gốc và ý nghĩa của tín ngưỡng thờ Neak-Ta

Theo công trình nghiên cứu dân tộc học “Tín ngưỡng dân gian người Khmer Nam Bộ” của Trần Hồng Liên (Nxb Khoa học xã hội, 2015), “Neak” trong tiếng Khmer nghĩa là “người”, còn “Ta” là “ông”, người đáng kính trọng. Neak-Ta vì thế được hiểu là “vị thần mang hình người cao tuổi, có quyền năng che chở cho dân làng”. Người Việt gọi nôm na là “Ông Tà”, vị thần bảo hộ của làng xóm, ruộng đồng, bến nước và rừng núi. Tín ngưỡng này bắt nguồn từ thời kỳ sơ khai, khi con người chưa thể lý giải các hiện tượng thiên nhiên. Họ tin rằng, ở mỗi vùng đất, con sông, khu rừng hay giồng cát đều có một vị thần cai quản, được gọi là Neak-Ta, với nhiệm vụ bảo vệ, xua đuổi tà ma, ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi và cuộc sống bình an.

Miếu thờ Neak-Ta ở ấp Đường Đào, xã Hồ Thị Kỷ.

Tại Cà Mau, một số cộng đồng người Khmer từ các địa phương thuộc khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long khi di cư xuống đây từ thế kỷ XIX, mang theo phong tục, ngôn ngữ và tín ngưỡng của mình. Trên vùng đất mới, họ lập miếu thờ Neak-Ta (miếu Ông Tà) ở đầu phum sóc, bên gốc cây cổ thụ, bên bờ sông để thờ cúng.

Không gian tín ngưỡng và hình tượng Neak-Ta

Những miếu thờ Neak-Ta trên địa bàn tỉnh Cà Mau thường có quy mô nhỏ, thiết kế đơn giản với chiều cao từ vài tấc đến trên 01 mét, chỉ có vài ngôi miếu được xây dựng quy mô lớn, tiêu biểu như Miếu Ông Tà ở ấp Đường Đào, xã Hồ Thị Kỷ. Bên trong miếu thờ Neak-Ta thông thường có đặt bệ thờ chính với vài hòn đá nhẵn bóng, tượng trưng cho thần Neak-Ta (thường được phủ lên tấm vải màu đỏ thể hiện sự trang trọng), bao giờ cũng có 01 lư hương và một số ly nhỏ đựng nước để người dân địa phương đến thắp hương và cúng kiếng, có nơi bố trí bình hoa và dĩa đựng bánh trái. Tại một số miếu thờ ở khu vực đô thị còn được xây gạch, lợp tôn, sơn phết màu đỏ hoặc vàng, kết hợp phong cách kiến trúc Việt – Khmer – Hoa.

Gian thờ tại Miếu Neak-Ta có quy mô lớn.

Tín ngưỡng thờ Neak-Ta xuất hiện ở nhiều tỉnh thành Nam bộ, trong đó ở thành phố Cần Thơ, tỉnh Vĩnh Long… hình tượng Neak-Ta còn có nhiều biến thể khác, có nơi cũng là hòn đá tự nhiên như biểu tượng của “thần đá”, có nơi tạc thành tượng đạo sĩ tóc bạc, tay cầm gậy, hoặc hình vị thần mặt đỏ, áo vàng – biểu trưng cho quyền năng và sự linh thiêng. Sự đa dạng về hình tượng Neak-Ta cho thấy sức sống và khả năng thích ứng của tín ngưỡng trong đời sống đương đại, từ chỗ thờ đá tự nhiên sang hình tượng hóa thành thần nhân cụ thể, để gần gũi với người dân hơn. Ở tỉnh Vĩnh Long còn có Lễ hội Đom-lơn Neak-Ta với các nghi thức chủ yếu là tắm gội, thay áo cho thần Neak-Ta, được tổ chức vào khoảng từ tháng 3 đến tháng 5 âm lịch, thời điểm chuyển tiếp giữa mùa khô sang mùa mưa, khi người nông dân Khmer bước vào mùa vụ mới.

Miếu thờ Neak-Ta quy mô nhỏ bên gốc cây cổ thụ.

Một số miếu thờ Neak-Ta ở Cà Mau cũng có thực hiện nghi thức cúng thần Neak-Ta, nhưng hình thức và quy mô đơn giản hơn, nghi thức thường diễn ra trong hai ngày, gồm phần lễ và phần hội: Phần lễ mở đầu bằng nghi thức tắm gội và thay áo mới cho Ông Tà, lau sạch tượng hoặc hòn đá thiêng, phủ lên tấm vải đỏ mới, tượng trưng cho sự thanh tịnh và tái sinh; Các vị Acha (người am hiểu kinh Phật và luật tục) chủ trì lễ, tụng kinh cầu an, cầu siêu, xin thần phù hộ mưa thuận gió hòa, ruộng đồng tươi tốt; Sau đó, người dân mang lễ vật riêng đến dâng cúng Neak-Ta, thông thường có gà, vịt, heo quay, hoa quả, trầu cau, bánh tét, bánh ít… thể hiện lòng biết ơn và cầu mong may mắn. Phần hội diễn ra sôi nổi với các điệu múa Chhay-dăm, múa Rô-băm, sân khấu Dù-kê, và nhiều trò chơi dân gian như kéo co, đua xuồng, bắt vịt, đập nồi, nhảy bao bố... nhằm tạo không khí vui tươi, đồng thời cũng mang ý nghĩa tống tiễn điều xấu, đón điều lành, tương tự như Lễ Kỳ yên của người Việt.

Theo phong tục truyền thống, lễ cúng thần Neak-Ta còn có một nghi thức đặc biệt là thả Xầm-pâu (chiếc tàu) được làm từ thân cây chuối, phía trên có chở lễ vật và vàng mã, được thả xuống sông để trôi đi, tượng trưng cho việc tiễn đi tai ương, dịch bệnh, cầu cho phum sóc bình an. Theo các nghệ nhân Khmer ở Cà Mau, hình thức “thả tàu” này được xem là sự kết nối giữa con người với thế giới thần linh và tự nhiên, phản ánh triết lý sống hài hòa của cư dân nông nghiệp lúa nước.

Giá trị văn hóa và xã hội của tín ngưỡng thờ Neak-Ta

Tín ngưỡng thờ Neak-Ta mang dấu tích của tín ngưỡng Bà-la-môn cổ, hòa quyện với Phật giáo Nam tông và tục thờ thần đá phổ biến ở Đông Nam Á. Hệ thống miếu thờ Neak-Ta ở các địa phương vùng Nam bộ, trong đó có tỉnh Cà Mau đã minh chứng cho sự lan tỏa và bản địa hóa mạnh mẽ của hệ tín ngưỡng Khmer qua quá trình cộng cư, giao lưu văn hóa.

Đối với người Khmer, hình tượng Neak-Ta không chỉ là vị thần hộ mệnh, mà còn là biểu tượng của công bằng, chính trực và lòng nhân từ. Người ta tin rằng Neak-Ta có thể “ban phúc – giáng họa”, nên họ thường khấn nguyện những khi gặp khó khăn, khi mất mùa hay có tranh chấp trong cuộc sống, đôi khi là những trường hợp bị thất lạc của cải, vật dụng trong gia đình. Khi đó, lễ vật để đền đáp cho thần Neak-Ta thường là nải chuối, dĩa trái cây hoặc con gà, con vịt. Trong nhiều trường hợp, việc “thề trước Ông Tà” được xem là lời thề linh nghiệm nhất, thể hiện chức năng đạo đức và pháp lý dân gian của tín ngưỡng này.

Bàn thờ Neak-Ta trong miếu lớn với những hòn đá được phủ vải đỏ.

Tín ngưỡng thờ Neak-Ta còn thể hiện sự giao thoa văn hóa của cộng đồng các dân tộc Kinh – Hoa - Khmer trên địa bàn tỉnh Cà Mau. Vào những dịp lễ cúng Neak-Ta, bên cạnh đồng bào dân tộc Khmer còn có đồng bào dân tộc Kinh, Hoa ở địa phương cùng tham gia, cùng ăn, cùng chơi, cùng dâng lễ. Qua đó, tăng cường tinh thần đoàn kết, củng cố quan hệ giữa các dòng họ, giữa người Khmer với người Kinh, người Hoa trên địa bàn cư trú.

Ngày nay, dù cuộc sống hiện đại khiến nhiều nghi thức cổ xưa bị giản lược, song tín ngưỡng thờ Neak-Ta vẫn tồn tại bền bỉ trong đời sống người Khmer Cà Mau. Việc bảo tồn và phát huy giá trị tốt đẹp của tín ngưỡng thờ Neak-Ta là cần thiết và cấp bách, trong đó cần tập trung vào các nội dung cụ thể như: Sưu tầm, ghi chép các bài kinh cầu an, nghi thức cúng thần Neak-Ta; Phục dựng lễ hội tại một số phum sóc tiêu biểu ở địa phương; Đưa tín ngưỡng Neak-Ta vào không gian du lịch văn hóa – tâm linh, gắn với tham quan chùa Khmer, trải nghiệm múa Rô-băm, Chhay-dăm…

Bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Neak-Ta sẽ góp phần giữ gìn bản sắc của văn hóa Cà Mau nói riêng và truyền thống văn hóa vùng đất Nam Bộ nói chung. Đồng thời sẽ tạo nguồn lực về văn hóa để khai thác và phục vụ du lịch, góp phần phát triển kinh tế xã hội, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần ở các địa phương.

Đăng Minh