Trang phục của người Dao Đỏ, Tả Phìn trong dòng chảy công nghiệp văn hóa

Trong bối cảnh công nghiệp văn hóa và du lịch cộng đồng phát triển, trang phục truyền thống của người Dao Đỏ ở Tả Phìn vừa thể hiện bản sắc tộc người, vừa mang giá trị như một nguồn lực văn hóa.

Ths Điền Thị Hoa Hồng, giảng viên tại Trường Đại học Mở Hà Nội.

Bản Tả Phìn (Sa Pa, Lào Cai) là không gian cư trú xen cư của người Mông và người Dao, nơi tồn tại nhiều thực hành văn hóa đan xen trong đời sống thường nhật. Trong bối cảnh đó, cộng đồng người Dao đỏ sinh sống tại đây vẫn duy trì tương đối ổn định các thực hành văn hóa truyền thống.

Bên cạnh các thực hành văn hóa được biết đến rộng rãi như nghề làm thuốc và bài thuốc lá tắm, họ còn gắn bó chặt chẽ với nghề thêu và may trang phục truyền thống. Hiện nay, trang phục truyền thống của người Dao đỏ vẫn được duy trì với cấu trúc cơ bản ổn định, bao gồm khăn đỏ đội đầu, áo dài xẻ tà, yếm, thắt lưng, quần và xà cạp.

Tuy nhiên, trong đời sống hiện đại, kết cấu và cách sử dụng trang phục đã có sự phân hóa. Người Dao hiện nay phân chia thành trang phục thường ngày, giản lược để thuận tiện cho lao động, sinh hoạt và trang phục nghi lễ, vốn cầu kỳ hơn về hoa văn, trang sức, phụ kiện, mang tính trình diễn và biểu đạt bản sắc rõ nét.

Đồng bào dân tộc Dao tỉ mỉ thêu các họa tiết trên trang phục, phụ kiện.

Ths Điền Thị Hoa Hồng tâm huyết với văn hóa của các đồng bào dân tộc thiểu số.

Ths Điền Thị Hoa Hồng cho biết, đặc trưng nổi bật của trang phục người Dao nằm ở kỹ thuật may và thêu hoàn toàn thủ công. Các kỹ thuật thêu chữ thập, thêu luồn hạt được thực hiện tỉ mỉ trên nền vải chàm xanh đen, làm nổi bật sắc đỏ chủ đạo. Trong đó, người phụ nữ Dao giữ vai trò trung tâm trong việc sáng tạo, duy trì và trao truyền những giá trị thẩm mỹ, văn hóa này qua nhiều thế hệ.

Về phương diện biểu tượng, màu đỏ trong trang phục người Dao thường được cộng đồng gắn với các quan niệm về sinh lực, phúc lành và sự bảo trợ tinh thần, đồng thời góp phần nhận diện bản sắc tộc người trong không gian cư trú đa tộc. Màu chàm, với sắc độ đậm, được xem là biểu hiện của sự bền bỉ và mối quan hệ gắn bó với môi trường tự nhiên; trong quan niệm của người Dao, sắc chàm của họ có độ bền và chiều sâu màu đặc trưng. Bên cạnh đó, các họa tiết thêu như hình cây, động vật hay chim muông không chỉ mang chức năng trang trí mà còn phản ánh những lớp ý niệm tín ngưỡng và quan niệm thờ cúng tổ tiên trong đời sống tinh thần.

Người Dao xem trang phục như một thiết chế văn hóa, không đơn thuần là vật dụng mặc trên cơ thể, mà là một dạng “thiết chế văn hóa phi chính thức”, lưu giữ ký ức lịch sử, căn tính tộc người và trí nhớ tập thể. Các hoa văn, họa tiết thêu phản ánh địa bàn cư trú, môi trường sinh sống, thậm chí mang tính nghi lễ cao, gắn với thế giới quan và đời sống tinh thần của cộng đồng.

Các họa tiết trên trang phục của người Dao tại Tả Phìn, Lào Cai.

Ở nghĩa rộng, trang phục người Dao có thể được xem như một “văn bản văn hóa”, nơi mã hóa những tri thức và giá trị xã hội như giới tính, độ tuổi và vị thế. Trong quá trình đó, người phụ nữ Dao giữ vai trò trung tâm với tư cách là chủ thể sáng tạo, trao truyền và gìn giữ các chuẩn mực văn hóa thông qua lao động thủ công.

“Trong bối cảnh phát triển và hội nhập, truyền thống không bất biến mà luôn vận động, tái kiến tạo theo hoàn cảnh mới. Trang phục người Dao cũng nằm trong dòng chảy đó. Khi cộng đồng người Dao tham gia làm du lịch, coi du lịch là nguồn sinh kế mới, các thực hành truyền thống được tái hiện dưới hình thức trình diễn: Phục dựng nghi lễ, mời du khách trải nghiệm, qua đó vừa bảo tồn vừa thích ứng với đời sống đương đại”, Ths Điền Thị Hoa Hồng cho hay.

Hiện nay, cùng với những thay đổi trong điều kiện sản xuất và sinh hoạt, người Dao dần sử dụng len công nghiệp và vải dệt máy thay cho việc tự trồng bông, dệt vải như trước. Máy may được áp dụng phần nào trong khâu ráp trang phục, trong khi các chi tiết mang tính đặc trưng vẫn được thực hiện bằng thêu tay. Trên cơ sở chất liệu và hoa văn truyền thống, cộng đồng còn phát triển các sản phẩm như túi xách, ví, khăn quàng, mũ… nhằm đáp ứng nhu cầu của du khách, qua đó đưa trang phục Dao Đỏ tham gia vào các hoạt động kinh tế văn hóa đương đại.

Sự biến đổi của trang phục người Dao Đỏ cho thấy truyền thống “không đứng yên”, mà luôn được tái tạo theo bối cảnh mới. Khi di sản gắn với sinh kế và du lịch, trang phục không chỉ được bảo tồn, mà còn tiếp tục sống, lan tỏa và khẳng định giá trị văn hóa trong dòng chảy hiện đại.

Bài viết theo đặt hàng của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Hồng Phượng/Báo Tin tức và Dân tộc