Trung - Nhật căng thẳng ngoại giao, kinh tế bị tổn thương

Từ cảnh báo an ninh đối với công dân hai nước đến nguy cơ đóng băng trở lại thị trường hải sản và suy giảm mạnh lượng khách du lịch, mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và Nhật Bản – vốn là xương sống của hợp tác song phương – đang đứng trước thách thức rất lớn.

Trong bối cảnh chuỗi cung ứng khu vực đang được tái cấu trúc và cả hai nền kinh tế đều chịu sức ép nội tại, đợt bùng phát căng thẳng này đặt ra nhiều câu hỏi về chiến lược kiềm chế, cách tính toán của cả Trung Quốc và Nhật Bản cũng như triển vọng hạ nhiệt trong thời gian tới.

Thủ tướng Sanae Takaich. Ảnh: Reuters

Tác động đến nhiều mặt

Có thể nói, quan hệ giữa Trung Quốc và Nhật Bản đã đảo chiều chỉ trong một thời gian ngắn. Cuối tháng 10, tân Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae còn tươi cười bắt tay Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề hội nghị thượng đỉnh APEC ở Hàn Quốc. Giờ đây, mối quan hệ giữa hai quốc gia Đông Bắc Á đã xấu đi nhanh chóng, với những động thái phản ứng ngày càng mạnh mẽ từ phía Trung Quốc.

Theo quan điểm của Bắc Kinh, các tuyên bố gây tranh cãi của bà Takaichi đã làm suy yếu nền tảng chính trị của quan hệ Trung-Nhật, điều này đồng nghĩa với việc quan hệ giữa hai nước đang căng thẳng trên mọi lĩnh vực, từ chính trị, ngoại giao, quốc phòng đến kinh tế, văn hóa và giao lưu nhân dân.

Trung Quốc là đối tác kinh tế, thương mại quan trọng của Nhật Bản. Theo thông tin trên trang web chính thức của Bộ Ngoại giao Trung Quốc cập nhật đến tháng 8/2025 về quan hệ hai nước, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất, thị trường xuất khẩu lớn thứ hai và nguồn nhập khẩu lớn nhất của Nhật Bản. Năm 2024, tổng kim ngạch thương mại giữa hai nước đạt 308,3 tỷ USD.

Trong khi đó, bà Takaichi tiếp quản ghế thủ tướng trong bối cảnh đất nước đang đối mặt hàng loạt vấn đề về kinh tế. Ngay sau khi Bộ Ngoại giao, Bộ Giáo dục cùng Bộ Văn hóa và Du lịch Trung Quốc đưa ra các cảnh báo về du lịch và du học từ 14-16/11, đã có cư dân mạng nước này kêu gọi tẩy chay việc đi đến Nhật Bản, cũng như mua hàng điện tử, hải sản, thậm chí cả ô tô liên doanh sản xuất với Nhật Bản.

Du lịch có lẽ là lĩnh vực chịu tác động nhanh và rõ nhất sau các quyết định của Bắc Kinh. Giá một số cổ phiếu bán lẻ và du lịch của Nhật Bản đã giảm mạnh ngày trong ngày 17/11. Chẳng hạn, giá cổ phiếu của Shiseido, một thương hiệu nổi tiếng của Nhật Bản, đã giảm tới 11,4% sau khi thị trường mở cửa, mức giảm lớn nhất kể từ tháng 4 năm nay. Cổ phiếu của Pan Pacific International Holdings, công ty điều hành chuỗi cửa hàng bán lẻ Don Quijote, đã giảm tới 9,7%, mức giảm lớn nhất kể từ tháng 8 năm ngoái. Cả hai công ty này đều được khách du lịch Trung Quốc ưa chuộng.

Các động thái của Bắc Kinh cũng làm dấy lên lo ngại về nguy cơ dòng khách quốc tế suy giảm, gây sức ép lên ngành vốn được xem là một trong những động lực hỗ trợ phục hồi tăng trưởng kinh tế của Tokyo.

Theo Tổ chức Du lịch Quốc gia Nhật Bản, du khách Trung Quốc đại lục là nhóm khách nước ngoài lớn nhất tới nước này kể từ đầu năm 2025, với khoảng 5,7 triệu lượt, chiếm gần 23% tổng số du khách.

Ông Takahide Kiuchi, nhà kinh tế trưởng tại Viện Nghiên cứu Nomura cho rằng căng thẳng giữa hai cường quốc châu Á có thể khiến GDP Nhật Bản giảm 1.790 tỷ yên (tương đương 12 tỷ USD) chỉ trong vòng một năm - tương đương mức giảm 0,29% GDP.

Đó là chưa kể đến việc Trung Quốc ngừng nhập khẩu hải sản. Nước này mới nhập khẩu lại hải sản Nhật Bản gần đây, sau khi ngừng vào năm 2023 khi Tokyo bắt đầu đợt xả nước thải hạt nhân ra biển đầu tiên.

Trước đó, năm 2023, lượng hải sản Nhật Bản xuất khẩu sang Trung Quốc đại lục chiếm 15,6% trong tổng giá trị xuất khẩu hải sản của Nhật Bản sang các thị trường, giảm so với mức 22,5% của năm 2022.

GDP của Nhật Bản trong quý 3/2025 đã giảm 0,4% so với quý trước, đánh dấu quý suy giảm đầu tiên trong 6 quý. Có thể nói, các đòn trừng phạt về kinh tế của Bắc Kinh có thể là lực cản lớn đối với một nền kinh tế vốn đã chật vật tìm lại đà tăng trưởng như Tokyo.

Các biện pháp gây sức ép kinh tế của Bắc Kinh chắc chắn là sẽ tác động tiêu cực tới kinh tế Nhật Bản, trong đó có 2 ngành đang đối diện với sự suy giảm là du lịch, hải sản. Tuy nhiên, tiêu cực đến mức nào thì chưa thể tính toán ngay được. Đầu tiên là du lịch. Theo báo cáo nhanh của Tổng cục du lịch Nhật Bản, trong tháng 9 vừa qua, số du khách quốc tế đến nước này đạt 3.266.800 lượt, tăng 13,7% so với cùng kỳ năm 2024.

Trong đó, lượng du khách Trung Quốc vẫn tiếp tục dẫn đầu với 775.500 khách. Nếu vì khuyến cáo của Chính phủ mà tất cả khách Trung Quốc dừng đi du lịch Nhật Bản, thì sẽ là một thiệt hại đáng kể cho “công nghiệp không khói của xứ sở Hoa Anh đào”. Đấy là mới tính một cách cơ học, còn nếu xét đến việc các cổ phiếu liên quan đến lữ hành, lưu trú sụt giảm, thiệt hại này sẽ còn cao hơn nữa. Tương tự như vậy với ngành sản xuất và xuất khẩu thủy hải sản của Nhật Bản.

Lượng khách du lịch Trung Quốc tới Nhật Bản giảm mạnh. Ảnh: SCMP

Theo thống kê, nếu như vào năm 2022 – thời điểm trước khi Trung Quốc dừng nhập khẩu hải sản từ Nhật Bản, kim ngạch xuất khẩu mặt hàng này Nhật Bản sang Trung Quốc là hơn 87 tỷ Yên, tương đương khoảng 580 triệu USD, thì vào năm 2024, kim ngạch này tụt sâu xuống mức khoảng hơn 40 triệu USD. Tức là hàng năm Nhật Bản sẽ mất ít nhất khoảng 540 triệu USD trong kim ngạch xuất khẩu thủy sản nói chung. Đây cũng là một con số đáng kể.

Trong khi Nhật Bản đang đối mặt với tình trạng quá tải khách du lịch quốc tế nghiêm trọng, dẫn tới nhiều hệ lụy như vật giá leo thang, thiếu hụt thực phẩm thiết yếu, dịch bệnh và tình trạng người nước ngoài vi phạm pháp luật... và đang loay hoay tìm giải pháp, việc giảm bớt khách du lịch từ Trung Quốc chưa hẳn là rất xấu. Lợi và hại đối với ngành sản xuất và xuất khẩu thủy hải sản của Nhật Bản cũng cần được đặt trong tổng thể vật giá leo thang, thiếu thực phẩm... hiện nay, thì mới có thể tính toán rõ. Mặc dù vậy, Nhật Bản vẫn chủ trương tiếp tục đàm phán với Trung Quốc để giảm thiệt hại xuống mức thấp nhất có thể.

Thách thức đối với Thủ tướng Senae Takaichi

Cho đến thời điểm này, Tokyo vẫn kiên định lập trường của mình, một mặt chủ trương xử lý vấn đề một cách bình tĩnh trên cơ sở các động thái của Bắc Kinh, nhưng mặt khác cũng đáp trả bằng những hành động ngoại giao khá cứng rắn như triệu Đại sứ Trung Quốc tại Nhật Bản để kháng nghị, yêu cầu Công sứ Trung Quốc tại Nhật Bản có những biện pháp thích hợp, kêu gọi công dân Nhật Bản đang sinh sống, học tập, làm việc và du lịch tại các địa phương của Trung Quốc đề cao cảnh giác và cần có các biện pháp triệt để nhằm bảo vệ an toàn cho bản thân, yêu cầu nhà chức trách Trung Quốc bảo vệ an toàn cho công dân Nhật tại Trung Quốc...

Trong suốt 2 tuần qua, kể từ khi căng thẳng Nhật – Trung bùng phát, Nhật Bản chưa hề có sự thay đổi trong quan điểm, có chăng chỉ là việc cử ông Kanai Masaaki - Cục trưởng Cục châu Á và châu Đại dương Bộ Ngoại giao sang Trung Quốc để tiếp xúc với Cục trưởng Cục châu Á Bộ Ngoại Giao Trung Quốc Lưu Kính Tùng nhằm giải thích lại lập trường, cũng như kháng nghị một số vấn đề liên quan. Có một điểm rất đáng chú ý là bất chấp căng thẳng trong quan hệ với Trung Quốc, tỷ lệ ủng hộ đối với Thủ tướng Takaichi Sanae và Chính phủ Nhật Bản tiếp tục tăng cao.

Tỷ lệ ủng hộ ở mức cao nhất là cuộc khảo sát do báo Sankei Shimbun tiến hành với kết quả ở mức 75,4%. Còn tỷ lệ ủng hộ đối với Nội các của bà Takaichi trong cuộc khảo sát của Asahi Shimbun tăng 1 điểm và đạt mức 69%. Mức thấp nhất trong số các cuộc khảo sát được thực hiện là của Asahi TV cũng đạt 58,7%.

Nếu đem so sánh với các Nội các trước của Thủ tướng Suga Yoshihide với 62%, Thủ tướng Kishida Fumio với 58%, có thể thấy, tỷ lệ ủng hộ đối với chính quyền của bà Takaichi vẫn ở mức rất cao, đưa bà trở thành một trong những Thủ tướng có mức ủng hộ tăng nhanh nhất lịch sử Nhật Bản. Trong bối cảnh đó, giới quan sát nhận định, quan hệ Nhật – Trung sẽ chưa thể hạ nhiệt trong một sớm một chiều và thiệt hại sẽ không chỉ riêng cho một phía, thậm chí có nguy cơ sẽ lan sang cả những bên tưởng chừng không có liên quan.

Cơ hội hạ nhiệt căng thẳng giữa hai bên

Những gì đang xảy ra giữa Trung Quốc và Nhật Bản hôm nay, khiến người ta nhớ tới một cuộc khủng hoảng ngoại giao khác giữa hai nước năm 2012, khi Thủ tướng Nhật Bản khi đó là ông Yoshihiko Noda có kế hoạch mua lại các đảo thuộc quần đảo Senkaku (Trung Quốc gọi là Điếu Ngư), nhằm quốc hữu hóa quần đảo này.

Quan hệ giữa hai nước vào thời điểm đó đã xuống mức thấp nhất kể từ khi hai bên bình thường hóa quan hệ vào năm 1972. Lượng khách du lịch Trung Quốc đại lục đến Nhật Bản từng có thời điểm giảm gần 8% vào năm 2013 (so với năm trước đó) sau tranh chấp này.

Theo quan điểm của Bắc Kinh, nếu Tokyo không rút lại phát biểu gây tranh cãi, nước này sẽ còn tiếp tục có các biện pháp trả đũa cứng rắn hơn. Tuy nhiên, việc tân Thủ tướng Nhật Bản rút lại các tuyên bố đã đưa ra sẽ là một quyết định hết sức khó khăn.

Do vậy, giới chuyên gia nhận định, căng thẳng có thể kéo dài nhiều tháng. Trạng thái hiện nay sẽ vẫn tiếp diễn cho tới khi Thủ tướng Takaichi rút lại lập trường đã nêu, bởi đây là lằn ranh đỏ lớn mà Trung Quốc từng nhiều lần nhắc tới trong các mối quan hệ quốc tế.

Nghiêm trọng hơn, nếu hai bên không tìm ra được hướng giải quyết hữu hiệu, đây có thể là khởi đầu cho một giai đoạn “lạnh giá” kéo dài trong quan hệ song phương, khiến quan hệ chính trị, kinh tế, cũng như các hoạt động trao đổi giữa người dân hai nước suy giảm mạnh.

Tuấn Nhật, Bích Thuận/VOV