Tự bảo vệ mình trước ô nhiễm không khí

Tình trạng ô nhiễm không khí vào cuối năm tại Hà Nội đã kéo dài trong nhiều năm

Đơn cử, những ngày đầu tháng 12, chỉ số chất lượng không khí (AQI) trung bình toàn thành phố lên tới khoảng 283, mức “rất xấu”, tiệm cận “nguy hại” – mức mà ngay cả người khỏe mạnh cũng có thể cảm nhận rõ cảm giác khó thở, cay mắt và mệt mỏi. Thành phố nhiều thời điểm đứng trong nhóm các đô thị ô nhiễm nhất thế giới, sánh ngang những điểm nóng quen thuộc như Delhi hay Lahore. Bầu trời trắng đục, các tòa nhà mờ hẳn, không còn là sương mù mà là lớp bụi mịn dày đặc phủ kín không gian .

Điều đáng nói là ô nhiễm không chỉ xuất hiện một vài ngày mà trở thành tình trạng kéo dài trong nhiều năm. Dữ liệu quan trắc cho thấy số ngày không khí Hà Nội đạt mức an toàn theo khuyến cáo của WHO chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ. Phần lớn thời gian, người dân hít thở bầu không khí có lượng PM2.5 cao vượt ngưỡng cho phép. Ở góc độ y tế, đây không còn là “hiện tượng thời tiết” mà là nguy cơ sức khỏe cộng đồng thực sự.

PM2.5 – vì sao là thủ phạm nguy hiểm?

Để hiểu vì sao các bác sĩ luôn nhấn mạnh PM2.5 là “kẻ giết người thầm lặng”, cần nhìn thẳng vào đặc tính của loại bụi này. PM2.5 là những hạt bụi siêu nhỏ, kích thước chỉ bằng 1/30 sợi tóc, nên không bị cản lại ở mũi hay họng như bụi thường. Khi hít vào, chúng đi thẳng xuống tận phế nang – nơi trao đổi khí – và từ đó xuyên qua màng phế nang để vào máu.

Trên bề mặt các hạt bụi này thường bám theo kim loại nặng, hydrocarbon độc hại và cả độc tố vi khuẩn. Vì thế, chúng giống như những “xe chở hóa chất độc” chạy trong cơ thể. Khi tiếp xúc với tế bào, PM2.5 tạo ra stress oxy hóa, phá hỏng ty thể – “nhà máy năng lượng” của tế bào – và kích thích phản ứng viêm lan rộng khắp cơ thể. Lâu dài, chúng góp phần hình thành mảng xơ vữa, tăng nguy cơ cục máu đông, tổn thương tim, não, thận và ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển phổi của trẻ nhỏ.

Chúng ta có thể không cảm nhận ngay, nhưng mỗi ngày hít thở không khí ô nhiễm là mỗi ngày phổi phải chịu thêm một phần tổn thương.

Bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng, Hội Y học Dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam. Ảnh: NVCC

Những ai chịu ảnh hưởng nặng nề nhất?

Trong đợt ô nhiễm đầu tháng 12, các bệnh viện ở Hà Nội ghi nhận số ca nhập viện vì viêm phổi, hen, COPD và bệnh tim mạch tăng đáng kể. Từ thực tế lâm sàng, có thể thấy ba nhóm dễ bị tổn thương nhất:

Trẻ nhỏ, nhất là dưới 5 tuổi, thở nhanh hơn người lớn nên tính theo trọng lượng, trẻ hít vào lượng bụi nhiều hơn. Phổi trẻ còn non nớt, đường thở hẹp, hệ miễn dịch chưa hoàn thiện – đây là lý do trẻ dễ bị viêm tiểu phế quản, viêm phổi khi ô nhiễm tăng cao.

Người cao tuổi thường có sẵn bệnh nền: tăng huyết áp, bệnh mạch vành, đái tháo đường. Hệ thống lông chuyển trong đường thở hoạt động kém khiến bụi dễ ứ lại. Chỉ cần AQI tăng lên 200–300, họ có thể gặp cơn thiếu máu cơ tim, đột quỵ hoặc viêm phổi nặng.

Người có bệnh nền hô hấp và tim mạch như hen, COPD, suy tim thường dễ rơi vào đợt cấp khi chỉ số PM2.5 tăng nhẹ. Đây là nhóm cần đặc biệt cảnh giác: khi AQI vượt 150, tốt nhất không nên ra ngoài.

Làm thế nào để tự bảo vệ?

Trước khi nói đến giải pháp dài hạn, mỗi gia đình cần biết cách giảm tác động của bụi mịn lên sức khỏe hằng ngày. Tất nhiên, khẩu trang và máy lọc không khí không thể “biến bầu trời thành sạch”, nhưng chúng giúp cơ thể ít phải chịu tổn thương hơn.

Khẩu trang vải hay khẩu trang y tế mỏng gần như không lọc được PM2.5. Loại phù hợp nhất là N95, KN95 hoặc FFP2. Điều quan trọng là đeo đúng cách: ép sát sống mũi, không để hở hai bên má, đảm bảo hơi thở không phụt lên mắt. Khẩu trang N95 có thể dùng lại vài lần nếu không ẩm hoặc rách, nhưng tuyệt đối không giặt vì sẽ làm mất lớp lọc tĩnh điện.

Khi AQI lên mức đỏ hoặc tím, hãy đóng cửa và bật máy lọc không khí có màng HEPA. Phòng kín quá lâu có thể tích tụ CO₂, vì vậy nên tranh thủ mở cửa thông gió 10–15 phút vào thời điểm không khí tốt hơn trong ngày, thường là khoảng trưa hoặc đầu giờ chiều.

Sau khi đi ngoài đường về, rửa mũi bằng nước muối sinh lý giúp loại bớt bụi bám trong niêm mạc. Trước khi ngủ, súc họng nước muối để giảm nguy cơ viêm nhiễm. Những thói quen nhỏ này hỗ trợ cơ thể đáng kể trong những ngày không khí xấu.

Ô nhiễm không khí làm tăng stress oxy hóa, vì vậy chế độ ăn nên giàu vitamin A, C, E và các chất chống viêm tự nhiên. Các loại quả giàu vitamin C, rau củ màu vàng – cam, các loại hạt, gừng, nghệ đều có lợi. Uống đủ nước sẽ giúp lớp nhầy đường thở không bị đặc lại, hỗ trợ cơ chế tự làm sạch của phổi.

Không thể chỉ trông chờ vào khẩu trang

Những giải pháp cá nhân chỉ là phần nổi của tảng băng. Muốn giải quyết tận gốc, Hà Nội cần các bước đi mạnh mẽ hơn: giảm nguồn thải giao thông, kiểm soát nhà máy – công trình – làng nghề, hạn chế đốt rác và rơm rạ, đồng thời quy hoạch đô thị xanh để khôi phục luồng gió tự nhiên. Đây là chiến lược dài hạn, đòi hỏi sự phối hợp liên ngành và cam kết của chính quyền cùng người dân.

Trong khi chờ các giải pháp vĩ mô phát huy tác dụng, mỗi người cần chủ động bảo vệ chính mình và gia đình: kiểm tra AQI mỗi ngày, dùng khẩu trang đúng chuẩn, giữ cho không gian sống sạch hơn, chăm sóc đường thở cẩn thận. Những điều nhỏ ấy, khi lặp lại hằng ngày, tạo ra sự khác biệt lớn trong bối cảnh ô nhiễm ngày càng nghiêm trọng.

Ô nhiễm không khí là nguy cơ thầm lặng. Tuy nhiên, hiểu đúng và hành động đúng sẽ giúp chúng ta giảm thiểu tác hại và bảo vệ lá phổi của chính mình.

BS Nguyễn Huy Hoàng, Hội Y học Dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam