Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch để phát triển bền vững

Quang cảnh Diễn đàn “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp”. Ảnh: D.T

Nhiều điểm nghẽn cản trở thị trường năng lượng phát triển

Chia sẻ tại Diễn đàn “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp” do Tạp chí Diễn đàn doanh nghiệp (Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam) tổ chức chiều 18/12, ông Nguyễn Quang Huân - Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho biết, trong những năm qua, Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản pháp luật liên quan đến lĩnh vực năng lượng, tạo nền tảng cho sự phát triển nhanh của ngành điện, dầu khí, năng lượng tái tạo.

Tuy nhiên, hệ thống pháp luật hiện hành vẫn tồn tại sự chồng chéo giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu... Những điểm giao thoa này tạo ra khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, gây khó khăn cho doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý. Mặt khác, chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA), hay cho thị trường tín chỉ carbon, đó là những công cụ rất quan trọng trong xu thế hội nhập và phát triển bền vững.

Về thực tiễn, theo ông Huân, nhiều bất cập đang ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của thị trường năng lượng. Đơn cử, cơ chế giá chưa phản ánh đủ chi phí và rủi ro, gây khó khăn cho nhà đầu tư và làm giảm động lực đổi mới công nghệ. Cơ chế điều chỉnh giá điện còn chậm, thiếu tính dự báo, không đáp ứng yêu cầu thị trường mở và hội nhập.

Bên cạnh đó, cơ quan điều tiết năng lượng chưa có đủ tính độc lập, trong khi dữ liệu thị trường như giá giao dịch, phụ tải, phương thức vận hành hệ thống… chưa được công bố minh bạch, ảnh hưởng tới năng lực dự báo và niềm tin của doanh nghiệp.

Ngoài ra, công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo (AI) vẫn chưa được áp dụng mạnh mẽ trong giám sát giao dịch, ngăn ngừa rủi ro và phát hiện bất thường, khiến hoạt động giám sát chủ yếu mang tính thủ công và phản ứng chậm.

Chỉ ra thêm thách thức đối với sự phát triển của thị trường năng lượng, ông Nguyễn Huy Hoạch - Hội đồng khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam cho biết, giá điện vẫn chịu sự điều tiết mang tính hành chính; doanh nghiệp khó có thể tiếp cận giá điện theo thời điểm, giá hai thành phần hay cơ chế thị trường sâu.

Bên cạnh đó, khuôn khổ pháp luật chưa có cơ chế đầy đủ cho năng lượng tái tạo, lưu trữ năng lượng và các dịch vụ phụ trợ, làm hạn chế doanh nghiệp tham gia vào thị trường.

Đặc biệt, hạ tầng truyền tải và giải tỏa công suất chưa theo kịp tốc độ phát triển nguồn. “Thời gian qua, tình trạng nghẽn mạch, cắt giảm điện mặt trời, điện gió đã gây thiệt hại lớn, khiến nhiều nhà đầu tư e ngại. Trong khi đó, cơ chế tư nhân đầu tư hạ tầng truyền tải vẫn đang trong quá trình hoàn thiện, chưa có hành lang pháp lý rõ ràng” - ông Hoạch nhấn mạnh.

Ông Nguyễn Quang Huân - Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội phát biểu. Ảnh: D.T

“Nâng chất” thị trường điện Việt Nam

Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế đạt từ 10% trở lên trong giai đoạn 2026-2030. Theo ông Nguyễn Quang Huân, điều này đồng nghĩa với việc nhu cầu điện phải tăng trưởng mỗi năm từ 12 - 13% trở lên. Nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và AI - lĩnh vực đòi hỏi tiêu tốn nhiều điện năng hơn, thì mức tăng trưởng ngành điện hàng năm cần thiết phải đạt ít nhất 15% trở lên mới đáp ứng được nhu cầu của nền kinh tế số hóa và công nghiệp AI bùng nổ.

Thực tế trên đặt ra áp lực rất lớn lên hệ thống điện về cả nguồn phát, truyền tải và phân phối. Trong bối cảnh đó, nếu thiếu minh bạch, thiếu cạnh tranh lành mạnh thì thị trường sẽ không thể thu hút vốn đầu tư xã hội, không thể tạo ra động lực cải thiện hiệu suất và càng không thể đảm bảo an ninh năng lượng lâu dài.

Song song với đó, theo ông Hồ Đình Thám - Cố vấn về thị trường điện tại Cục Điện lực, Bộ Công Thương, để đáp ứng yêu cầu của Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 20245, thị trường điện Việt Nam cần bước lên một tầm cao hơn về chất – cạnh tranh thực chất hơn, hiệu quả hơn. Thị trường điện phải trở thành cấu phần trung tâm, có vai trò dẫn dắt toàn bộ dây chuyền cung ứng điện năng, liên kết đồng bộ từ khâu quy hoạch - đầu tư, vận hành - khai thác, cho tới cung cấp điện bán lẻ cho khách hàng cuối cùng. Quan trọng hơn, lợi ích từ thị trường điện cạnh tranh phải được chuyển tới người sử dụng điện và các doanh nghiệp tham gia trong chuỗi cung ứng.

Từ những đòi hỏi trên, đưa khuyến nghị để xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, ông Huân cho rằng, trước hết việc sửa đổi toàn diện Luật Điện lực cần được ưu tiên hàng đầu. Trong đó, luật phải đặt mục tiêu xác lập cơ chế thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh đúng nghĩa, khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia vào cả 3 khâu phát điện, truyền tải và phân phối, nhưng với yêu cầu tách bạch rõ ràng.

“Kinh nghiệm quốc tế cho thấy thị trường điện chỉ vận hành minh bạch và hiệu quả khi các khâu này được tách bạch, giá điện phản ánh đúng quan hệ cung - cầu và cơ quan điều tiết hoạt động độc lập” – ông Huân nói.

Ngoài ra, Việt Nam cần sớm ban hành cơ chế hướng dẫn thực hiện hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA). Đây là công cụ đặc biệt quan trọng giúp doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp FDI, có thể chủ động mua điện sạch từ nhà máy năng lượng tái tạo. Mặt khác, DPPA không chỉ giúp giảm tải cho lưới truyền tải 500 KV mà còn tạo ra thị trường điện xanh sôi động, góp phần thực hiện cam kết quốc tế của Việt Nam về “Net Zero” và chuyển đổi năng lượng, hướng đến phát triển bền vững.

Song song với đó, cần phát triển thị trường công suất để bảo đảm an ninh cung cấp điện trong giờ cao điểm và thị trường tín chỉ carbon nhằm khuyến khích đầu tư vào công nghệ phát thải thấp.

Đưa thêm khuyến nghị, ông Thám cho rằng, về cấu trúc thị trường, cần hình thành mô hình nhiều bên mua – nhiều bên bán, theo đúng định hướng của Luật Điện lực. Nên từng bước giao trách nhiệm mua điện cho các tổng công ty điện lực (PC), đồng nghĩa là các hợp đồng giữa nhà máy điện và Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cần được phân bổ sang các PC. Điều này sẽ nâng cao năng lực dự báo, quản lý hợp đồng và thúc đẩy cạnh tranh giữa các đơn vị mua điện, từ đó các PC sẽ chủ động tích cực tham gia thị trường bán buôn và tiến tới là thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Ngoài ra, cần đa dạng hóa cơ chế hợp đồng mua bán điện. Theo ông Thám, hiện tại, hợp đồng mua bán điện chủ yếu là thỏa thuận song phương giữa EVN và các nhà máy điện, trong đó sản lượng và giá hợp đồng được khống chế theo quy định. Điều này hạn chế quyền lựa chọn đối tác của các bên và làm giảm tính linh hoạt của thị trường.

Do vậy, trong giai đoạn tới, cần tạo cơ chế và môi trường pháp lý để các bên mua (PCs và sau này là các đơn vị mua buôn, bán lẻ) và bên bán (các doanh nghiệp phát điện) có thể tự do đàm phán hợp đồng theo các loại hình khác nhau trên cơ sở thị trường và nhu cầu thực tế, như các hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng quyền chọn hay hợp đồng tương lai đã được quy định trong luật. Như vậy, thị trường mới cải thiện được chiều sâu trong thanh khoản và năng lực quản lý rủi ro.

Ông Nguyễn Quốc Thập – Chủ tịch Hội Dầu khí Việt Nam nhấn mạnh thêm việc cần thiết lập cơ chế giá năng lượng dựa trên chi phí thực, hài hòa lợi ích theo diễn biến của thị trường và các nhà đầu tư trong chuỗi quyết định.

“Nhà nước không nên can thiệp vào cơ chế giá, mà chỉ đóng vai trò kiến tạo và điều hòa lợi ích các nhà đầu tư trong chuỗi bằng các công cụ thuế. Giá minh bạch là nền tảng của cạnh tranh, phát triển lành mạnh và thu hút đầu tư” - ông Thập nói.

Đặc biệt, theo các chuyên gia, để thị trường năng lượng hấp dẫn và bền vững, cần kêu gọi mạnh mẽ sự tham gia của khu vực tư nhân trong và ngoài nước. Điều này chỉ có thể đạt được khi môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng và ổn định.

Bên cạnh chính sách pháp lý, Nhà nước có thể hỗ trợ doanh nghiệp thông qua tín dụng xanh, ưu đãi thuế cho dự án năng lượng sạch và các cơ chế PPP minh bạch. Quan trọng hơn là đảm bảo quyền tiếp cận bình đẳng vào lưới điện, hạ tầng truyền tải và các dịch vụ năng lượng, qua đó khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu hơn vào thị trường./.

DIỆU THIỆN