Bảo tồn giá trị - phát triển bền vững: Một góc nhìn văn hóa từ chuyển đổi xe máy xăng sang điện

Xe máy - di sản đô thị thời hiện đại

Không phải ngẫu nhiên mà Việt Nam được gọi vui là “vương quốc xe máy”. Suốt từ thập niên 1960 đến nay, xe máy không chỉ là phương tiện di chuyển, mà còn là biểu tượng của nếp sống thị dân Việt. Những chiếc Honda 67, Cub 50, Dream Thái hay Wave Alpha từng là biểu tượng của sự đổi đời, của tiến bộ xã hội và là tài sản lớn của nhiều gia đình. Trong ký ức đô thị, xe máy là nhân chứng cho quá trình đô thị hóa nửa thế kỷ, là phương tiện chở con người đến bệnh viện lúc nửa đêm, chở cô dâu trong ngày cưới, chở hàng hóa ra chợ mỗi sáng.

Giờ đây, đứng trước những chính sách hạn chế lưu thông xe máy tại các khu vực trung tâm, hàng triệu phương tiện ấy có nguy cơ trở thành rác thải cơ khí khổng lồ, gây áp lực lên môi trường và làm mai một một phần ký ức thị dân. Do đó, việc giữ lại những chiếc xe ấy bằng cách chuyển đổi sang điện không chỉ là biện pháp bảo vệ môi trường, mà còn là cách để bảo tồn một phần ký ức văn hóa đô thị.

Chuyển đổi: Không chỉ là kỹ thuật mà còn là văn hóa

Việc chuyển đổi xe máy xăng sang xe điện, thoạt nghe như một câu chuyện kỹ thuật thuần túy, nhưng thực chất là một hành vi văn hóa - phát triển. Nó cho phép cộng đồng bảo tồn giá trị vật thể và ký ức cộng đồng gắn với những chiếc xe từng đồng hành với người dân Việt qua nhiều thập kỷ. Thay vì để hàng triệu chiếc xe cũ bị vứt bỏ, biến thành phế liệu độc hại, người ta có thể giữ lại bộ khung, dáng dấp quen thuộc của chiếc Dream, Super Cub hay Wave Alpha, lắp động cơ điện và hệ thống pin hiện đại.

Câu chuyện này từng diễn ra ở Ấn Độ, Indonesia và Philippines - những quốc gia cũng đối mặt với tình trạng ô nhiễm đô thị và quá tải phương tiện như Việt Nam. Tại Ấn Độ, chính phủ khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân cung cấp bộ kit chuyển đổi xe máy xăng cũ sang điện với giá hợp lý, đồng thời xây dựng quy chuẩn an toàn và cấp lại giấy tờ cho xe sau chuyển đổi. Indonesia cũng triển khai chương trình “Zero Emission Motorcycle” với sự hỗ trợ kỹ thuật và ưu đãi thuế cho các xưởng cơ khí, doanh nghiệp nhỏ tham gia hoán cải xe cũ.

Ở Việt Nam, nếu có thể thiết lập một mô hình tương tự, vừa bảo tồn được dáng vẻ xe máy truyền thống, vừa giúp phương tiện thích nghi với yêu cầu giảm phát thải và xây dựng đô thị xanh, chắc chắn sẽ nhận được sự ủng hộ của cộng đồng.

Yếu tố pháp luật và chính sách hỗ trợ

Muốn thực hiện được điều này, vấn đề đầu tiên là phải có một hành lang pháp lý rõ ràng. Hiện nay, Việt Nam chưa ban hành quy chuẩn kỹ thuật quốc gia cho việc chuyển đổi xe máy xăng sang xe điện. Nếu không có quy chuẩn an toàn về động cơ, hệ thống điện, pin, phanh, đèn tín hiệu, thì việc lưu thông các xe cải hoán sẽ gây nguy hiểm và khó kiểm soát chất lượng. Bên cạnh đó, cần có quy định về cấp lại giấy chứng nhận đăng ký cho xe chuyển đổi, quản lý nguồn gốc linh kiện và kiểm định an toàn định kỳ.

Kinh nghiệm của Ấn Độ cho thấy, việc ban hành quy định rõ ràng về kỹ thuật và đăng kiểm cho xe cải hoán là yếu tố tiên quyết giúp người dân và doanh nghiệp mạnh dạn tham gia. Các nước như Indonesia và Philippines cũng đưa ra chính sách miễn, giảm thuế nhập khẩu bộ kit chuyển đổi và hỗ trợ tín dụng cho các cơ sở cơ khí nhỏ tham gia dịch vụ này.

Ở Việt Nam, nếu Nhà nước sớm xây dựng bộ tiêu chuẩn an toàn và quy trình cấp giấy phép lưu hành cho xe chuyển đổi, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp đầu tư sản xuất bộ kit đạt chuẩn và mở dịch vụ chuyển đổi chính quy, thì lượng xe cũ hiện hữu sẽ được tận dụng hiệu quả, giảm thiểu áp lực môi trường và kinh tế cho người dân.

Tổ chức thực hiện: Từ ý tưởng đến thực tế

Để ý tưởng này đi vào cuộc sống, cần một mô hình tổ chức đồng bộ, với sự vào cuộc của ba chủ thể chính: Nhà nước - Doanh nghiệp - Cộng đồng.

Nhà nước giữ vai trò xây dựng hành lang pháp lý, ban hành quy chuẩn kỹ thuật và quy trình quản lý xe cải hoán, đồng thời có thể thiết kế chính sách hỗ trợ giảm thuế, phí chuyển đổi và ưu đãi tín dụng cho người dân và doanh nghiệp tham gia.

Các doanh nghiệp sản xuất xe máy lớn như Honda, SYM, VinFast và các công ty thiết bị điện có thể tham gia cung cấp bộ kit chuyển đổi đạt chuẩn, dịch vụ bảo trì, bảo hành và hệ thống trạm sạc, pin thuê bao.

Cộng đồng cơ khí, thợ sửa xe truyền thống cũng có thể tham gia mạng lưới dịch vụ chuyển đổi, tạo thêm việc làm và giữ lại một phần nghề truyền thống trong điều kiện đô thị hóa nhanh.

Đặc biệt, cần thiết lập hệ thống đăng kiểm an toàn cho xe chuyển đổi, tổ chức các điểm chuyển đổi chính quy, tránh tình trạng tự phát, lắp ghép không đúng kỹ thuật gây nguy hiểm cho người sử dụng và giao thông đô thị.

Văn hóa phát triển và trách nhiệm xã hội

Chuyển đổi xe máy xăng sang điện không chỉ là câu chuyện kinh tế hay kỹ thuật, mà là một biểu hiện của văn hóa phát triển có trách nhiệm. Đó là sự quan tâm đến môi trường, đến người lao động cơ khí truyền thống, đến ký ức cộng đồng và những nhóm yếu thế - những người không đủ khả năng mua xe điện mới.

Một xã hội phát triển bền vững không phải là xã hội loại bỏ tất cả cái cũ để thay bằng cái mới, mà là biết cách biến cái cũ thành giá trị mới, thích ứng với thời đại mà không mất đi bản sắc. Khi người Việt biết giữ lại hình dáng những chiếc Dream, Cub, Wave Alpha thân thuộc mà lắp bên trong là động cơ điện xanh, đó chính là lúc văn hóa đô thị Việt Nam tìm được cách thích nghi với thời đại một cách mềm mại, bền vững và nhân văn.

*

Từ câu chuyện cấm xe máy ở vành đai 1 đến việc tận thu và chuyển đổi xe cũ, đó là hành trình chuyển hóa không gian đô thị và lối sống thị dân. Nếu tiếp cận bằng góc nhìn văn hóa và phát triển, sẽ thấy ở đó không chỉ có động cơ, khói bụi hay quy hoạch, mà còn là câu chuyện của ký ức, của bản sắc, của trách nhiệm xã hội và của khát vọng phát triển xanh.

Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi kinh nghiệm quốc tế, ban hành hành lang pháp lý phù hợp và tổ chức thực hiện bài bản để biến lượng xe máy cũ thành nguồn lực cho giao thông đô thị xanh. Khi đó, phát triển không chỉ đồng nghĩa với hiện đại hóa, mà còn là giữ lại ký ức trong bước đi mới của thời đại.

Phạm Việt Long