Bí mật phía sau nhục thân của các vị thiền sư

Sinh thời, PGS.TS Nguyễn Lân Cường (1941-2025), chuyên gia khảo cổ học, cùng nhóm của mình đã thực hiện dự án tu bổ và bảo quản nhục thân của các vị thiền sư ở Chùa Đậu (Thường Tín, Hà Nội), chùa Tiêu Sơn (Bắc Ninh). Cuốn sách Bí mật phía sau nhục thân của các vị thiền sư là nghiên cứu của cố PGS.TS Nguyễn Lân Cường về nhục thân của các thiền sư, mới được phát hành.

Di hài nhục thân của các thiền sư là một dạng Xá lợi (hay Xá lị) là kết quả của quá trình dùng năng lượng đạt đến đỉnh cao của thiền định mà có được sau khi đã tự thiêu đốt đi tất cả. Đây cũng là kết quả của một quá trình rất dài chứng nghiệm trong tu tập, loại bỏ tất cả những tạp niệm của Tâm và đạt đến sự giác ngộ viên mãn. Tuy nhiên, cũng còn không ít điều kỳ diệu tâm linh về nhục thân của các vị thiền sư.

Sách Bí mật phía sau nhục thân của các vị thiền sư. Ảnh: HT.

Độc đáo kỹ thuật “Bó cốt bằng sơn ta”

Cuốn sách Bí mật phía sau nhục thân của các vị thiền sư của cố PGS.TS Nguyễn Lân Cương kể về quá trình nghiên cứu, tu bổ và cách bảo quản nhục thân ở Chùa Đậu (Hà Nội), chùa Tiêu Sơn, chùa Phật Tích (Bắc Ninh), đem lại cho chúng ta nhiều thông tin rất có giá trị về mặt khoa học nhân chủng, văn hóa và tâm linh.

Trong sách, PGS.TS Nguyễn Lân Cường kể lại hành trình tu bổ hai pho tượng thiền sư Vũ Khắc Minh và Vũ Khắc Trường ở chùa Đậu, huyện Thường Tín từng bị nước lụt hủy hoại năm 1893. Tiếp đó là câu chuyện tu sửa tượng thiền sư Như Trí chùa Tiêu Sơn và phục dựng lại nhục thân của thiền sư Chuyết Chuyết chùa Phật Tích (Bắc Ninh).

Trong cuốn sách, PGS.TS Nguyễn Lân Cường đã có những phát hiện mới về phương thức giữ nhục thân của các thiền sư từ tư thế ngồi thiền nguyên dạng, đến kỹ thuật táng sơn ta và kỹ thuật ướp xác.

Tác giả cho biết nhục thân của thiền sư Vũ Khắc Minh ngồi theo thế Kết Già Phu Tọa, theo cách ngồi của Hàng Ma, tức dùng bàn chân phải đè lên bắp đùi trái, còn bàn chân trái đè lên bắp đùi phải, tay trái đặt ngửa lên bàn tay phải.

Nhục thân thiền sư Vũ Khắc Minh sau tu bổ. Ảnh: Tư liệu trong sách.

Các tượng phật Ấn Độ có cách ngồi giống nhau ở phần chân chỉ phân biệt các tư thế qua sự khác nhau của tay như chuyển pháp luân, thuyết pháp, trấn an, lấy đất chứng giám, thiền định, liên hoa… Phần chân của thiền sư Vũ Khắc Minh đúng với cách ngồi Cát Tường còn gọi là cách ngồi Hoa Sen (Liên Hoa tọa).

Còn tượng nhục thân của thiền sư Như Trí ngồi thiền trong tư thế bán già (chân trái ở giữa, chân phải đặt lên), tay kiết ấn Tam Muội.

Để chứng minh thi hài Thiền sư Vũ Khắc Minh đã tịch trong tư thế ngồi thiền nguyên dạng, cố PGS.TS Nguyễn Lân Cường đã chứng minh được ba điều đó là: (1) Trong thi hài không hề có cốt bằng kim loại hoặc gỗ để làm khung liên kết các xương; (2) Không hề có chất dính các xương vào nhau; (3) Các xương nằm theo đúng vị trí giải phẫu.

Qua nghiên cứu, cố PGS.TS Nguyễn Lân Cường cho biết, khác với kỹ thuật ướp xác của người Ai Cập phải lấy nội tạng ra, khi ướp, các nhục thân của thiền sư Việt Nam được táng bằng kỹ thuật “bó cốt bằng sơn ta” và nội tạng nhà sư được để nguyên. Đây là một phương thức độc đáo chưa thấy có ở đâu trên thế giới.

Cũng theo cố PGS.TS Nguyễn Lân Cường việc bó cốt làm tượng theo phương thức “thượng táng” (mà theo Phật giáo gọi là nhục thân) đã có từ thế kỷ XII ở nước ta. Nét văn hóa độc đáo này chúng ta hấp thụ từ văn hóa Trung Quốc.

Từ các nghiên cứu về thượng táng và các táng thức như: địa táng, hỏa táng, thủy táng… PGS.TS Nguyễn Lân Cường đã đặt tên cho phương thức mai táng ở Chùa Đậu, cũng như chùa Tiêu Sơn là thiền táng (táng theo tư thế ngồi thiền) hay tượng táng (làm thành tượng để táng).

Ảnh phủ mạt cưa nhục thân thiền sư Minh Trí. Ảnh: Tư liệu trong sách.

Hành trình tu bổ, phục dựng lại nhục thân của các thiền sư

Trong câu chuyện tu sửa tượng Thiền sư Như Trí chùa Tiêu Sơn, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, tác giả cho biết, nhục thân của thiền sư đặt trong tháp bịt kín lâu ngày trong môi trường ẩm mốc nên bị hỏng lớp sơn và bong tróc. Từ các phần hỏng, côn trùng và vi sinh vật đã xâm nhập vào phá hoại bên trong của nhục thân.

Trong quá trình tu bổ nhục thân thiền sư, tác giả và họa sĩ sơn mài Đào Ngọc Hân đã rất ngạc nhiên khi phát hiện ra một khối chất bằng quả bưởi nằm chính giữa bụng của nhục thân thiền sư Như Trí. Qua phân tích bằng phương pháp phổ nhiễu xạ tia X các nhà khoa học Việt Nam đã xác định các chất vô cơ có cấu trúc tinh thể trong khối chất này chính là các chất còn lại của phần phủ tạng trong bụng thiền sư.

Di hài và mảnh bồi còn lại của nhục thân thiền sư Chuyết Chuyết. Ảnh: Tư liệu trong sách.

Trong cuốn sách, cố PGS.TS Nguyễn Lân Cường còn kể lại hành trình phục dựng lại nhục thân của thiền sư Chuyết Chuyết (Chuyết Công) bị kẻ gian lấy ra từ tháp Báo Nghiêm chùa Phật tích (Bắc Ninh)

Từ 133 mảnh xương và 209 mảnh bồi tìm thấy, khớp nối với tư liệu và lời kể khác, tác giả khẳng định, trước đây tại chùa “có khám thờ tổ đệ nhất bó cốt làm tượng”, đó là Thiền sư Chuyết Chuyết. Sau đó, ông cùng nhà điêu khắc Bùi Đình Quang, các họa sĩ Đào Ngọc Hân và Nguyễn Đình Hiển miệt mài trong ba tháng phục dựng thành công pho tượng Thiền sư Chuyết Chuyết ở chùa Phật Tích. Phương thức phục dựng pháp thân Thiền sư Chuyết Chuyết qua 8 công đoạn là khá độc đáo, khác hẳn cách ướp xác của Ai Cập thời cổ đại.

Bí mật phía sau nhục thân các vị thiền sư thực sự hấp dẫn không chỉ bởi người thật, việc thật, mà còn bằng lối kể chuyện có duyên, mềm mại của tác giả, với những bức ảnh màu miêu tả chân thực quá trình nghiên cứu, tu bổ và cách bảo quản nhục thân của các vị thiền sư.

Cố PGS.TS Cao Xuân Phổ trong lời cuối cuốn sách đã viết: “Tôi thực sự bị cuốn hút từ trang đầu đến trang cuối. Phải chăng PGS-TS Nguyễn Lân Cường vì vừa là nhà khoa học lại vừa là một nhạc sĩ nên những trang viết của ông đầy ắp tư liệu lại man mác chất thơ. Có thể khẳng định cuốn sách Bí mật phía sau nhục thân các vị thiền sư là một công quả đáng trân trọng đóng góp vào di sản văn hóa Phật giáo Việt Nam”.

Minh Châu