Chính sách phát triển nhân lực: Nhiều tiến bộ nhưng chưa đồng bộ

Sáng 10/7, tại Phiên họp thứ 47 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, các đại biểu đã cho ý kiến bước đầu về dự thảo Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao”.

Những chuyển biến tích cực

Trình bày báo cáo tại phiên họp, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục Nguyễn Đắc Vinh cho biết, nguồn nhân lực của nước ta trong những năm gần đây đã có những bước tiến đáng ghi nhận. Tính đến năm 2024, cả nước có gần 47,3 triệu người lao động làm việc ở khu vực ngoài nhà nước, chiếm 89,3% tổng lực lượng lao động và hơn 91% số lao động có việc làm của nền kinh tế. Trong khi đó, khu vực công lập, tuy chỉ chiếm tỉ lệ nhỏ nhưng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức phần lớn có trình độ đại học trở lên. Công tác tuyển dụng và quản lý nhân lực công được thực hiện nghiêm túc, công khai, minh bạch.

Bên cạnh đó, chất lượng giáo dục và đào tạo tiếp tục được nâng lên. Hệ thống giáo dục đại học và nghề nghiệp phát triển ổn định với 243 cơ sở giáo dục đại học, 1.545 cơ sở giáo dục nghề nghiệp.

Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục Nguyễn Đắc Vinh. Ảnh: QH

Trong năm 2024, cả nước có 932 ngành đào tạo đại học, hơn 400 ngành thạc sĩ và trên 400 ngành tiến sĩ. Nhiều ngành mới đã được mở nhằm thích ứng với nhu cầu thị trường lao động, trong đó có các ngành liên quan đến công nghệ cao, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Đáng chú ý, các chính sách thu hút, đãi ngộ nhân lực chất lượng cao đã bước đầu phát huy hiệu quả. Từ năm 2018 đến tháng 10/2024, có 706 sinh viên tốt nghiệp xuất sắc và cán bộ khoa học trẻ được tuyển dụng vào các cơ quan, tổ chức nhà nước. Một số địa phương đã thí điểm thi tuyển vị trí lãnh đạo công khai, trả lương cao cho bác sĩ, giảng viên giỏi, mở rộng cơ chế linh hoạt để giữ chân người tài.

Tuy nhiên, báo cáo giám sát cũng chỉ ra nhiều vấn đề còn tồn tại trong phát triển và sử dụng nguồn nhân lực. Một trong những điểm đáng lưu ý là sự thiếu vắng các văn bản chiến lược toàn diện, dài hạn về phát triển nguồn nhân lực, đặc biệt là nhân lực chất lượng cao. Việc xác định rõ ràng tiêu chí nhân tài, người có trình độ cao cũng như hoạch định chính sách phù hợp vẫn còn lúng túng.

Theo ước tính, khoảng 30% sinh viên tốt nghiệp không làm việc đúng chuyên ngành được đào tạo. Điều này phản ánh tình trạng cơ cấu ngành nghề đào tạo chưa thật sự gắn với nhu cầu thực tiễn. Tỷ lệ sinh viên chọn các ngành kinh tế, tài chính, luật còn cao trong khi số lượng theo học ngành khoa học cơ bản, nông – lâm – ngư nghiệp ngày càng giảm.

Cơ sở vật chất và thiết bị đào tạo ở nhiều nơi vẫn còn nghèo nàn, lạc hậu. Một bộ phận nhà giáo thiếu năng lực thực hành, kỹ năng nghề còn hạn chế. Việc nhân rộng mô hình đào tạo nghề theo chuẩn quốc tế gặp nhiều khó khăn. Công tác phân luồng và hướng nghiệp cho học sinh chưa hiệu quả, khiến chiến lược đào tạo nguồn nhân lực bài bản từ phổ thông không đạt được mục tiêu.

Về mặt tài chính, ngân sách nhà nước vẫn đóng vai trò chủ đạo trong đầu tư cho giáo dục, tuy nhiên tỉ lệ đầu tư còn thấp, thiếu tính trọng điểm. Chính sách xã hội hóa giáo dục chưa đạt được hiệu quả như kỳ vọng. Tự chủ đại học, đặc biệt là tự chủ tài chính, chưa thực sự đi vào thực chất.

Chuyển dịch cơ cấu lao động vẫn diễn ra chậm. Tính đến năm 2024, tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ mới đạt 28,3%, tức là cả nước vẫn còn khoảng 38 triệu người lao động chưa được đào tạo bài bản. Trong khi đó, lực lượng lao động phi chính thức vẫn chiếm tới 64,6% tổng lực lượng lao động, chủ yếu có thu nhập thấp, làm việc trong điều kiện thiếu ổn định.

Phó Chủ tịch nước Võ Thị Ánh Xuân và Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc tham dự phiên họp. Ảnh: QH

Một thách thức lớn khác là sự thiếu hụt chuyên gia đầu ngành, những người có năng lực dẫn dắt, phát triển các lĩnh vực quan trọng như trí tuệ nhân tạo, công nghệ bán dẫn, luật pháp, khí tượng thủy văn, công nghiệp quốc phòng… Trong khu vực công, việc tuyển dụng, đánh giá cán bộ còn hình thức, thiếu cơ chế sàng lọc hiệu quả, chưa tạo được môi trường thực sự hấp dẫn để thu hút và giữ chân người tài.

Cần giải pháp toàn diện

Góp ý vào dự thảo Báo cáo, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Phan Văn Mãi cho rằng, đặc biệt cần xác định rõ các chính sách đột phá cho phát triển giáo dục – đào tạo, nhất là giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học. Trong thực tiễn, có những ví dụ cho thấy chúng ta hoàn toàn có thể triển khai được. Ví dụ, chương trình đào tạo nhân lực cho ngành công nghệ chip bán dẫn đã ban hành chỉ tiêu, xác định cơ sở đào tạo, nhưng cần song song đầu tư các phòng thí nghiệm, phòng lab, cơ sở thực hành để phục vụ đào tạo, và có chính sách thu hút nhân lực chất lượng cao từ trong nước và quốc tế.

Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Phan Văn Mãi. Ảnh: QH

Ông nhấn mạnh, hiện nay ở châu Âu, Mỹ có nhiều giáo sư, tiến sĩ, chuyên gia hàng đầu, kể cả người Việt Nam, đã nghỉ hưu hoặc sẵn sàng làm việc. Nếu ta có cơ chế trả lương cao, ví dụ khoảng 10.000 đô la mỗi tháng, thì chi phí hàng năm chỉ vài tỷ đồng – một khoản rất nhỏ so với giá trị tri thức và đóng góp họ mang lại. Đây là khoản đầu tư hoàn toàn xứng đáng, cần mạnh dạn triển khai.

Ông Lê Quang Huy – Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đã bày tỏ ghi nhận cao đối với nỗ lực rất lớn của Đoàn giám sát, khi trong thời gian ngắn đã xây dựng được các báo cáo, dự thảo nghị quyết công phu, bám sát yêu cầu của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Ông Lê Quang Huy – Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường. Ảnh: QH

Về dự thảo nghị quyết, ông đồng tình với nhiều ý kiến trước đó, đặc biệt nhấn mạnh: Trong thời gian tới, nhân lực khoa học và công nghệ cần được đặt thành trọng tâm đặc biệt, phải gắn chặt với các nhiệm vụ lớn, các yêu cầu chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Dự thảo nghị quyết đã đề cập, nhưng theo ông, nội dung này cần nhấn mạnh hơn, thể hiện rõ tầm quan trọng và tính cấp bách.

Góp ý vào dự thảo, Phó Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Phương đánh giá đây là báo cáo được chuẩn bị rất công phu, với dung lượng 88 trang và 60 phụ lục chi tiết, thể hiện rõ quá trình khảo sát thực tế tại 10 địa phương. Tuy nhiên, để hoàn thiện dự thảo báo cáo, ông đề nghị một số nội dung:

Thứ nhất, cần rà soát kỹ các quyết định của Thủ tướng Chính phủ để thực hiện các chủ trương của Đảng, pháp luật của Nhà nước giai đoạn trước đây, nhất là những văn bản mới ban hành từ năm 2025. Những văn bản vừa ban hành thì không đưa vào phần tổng hợp kết quả thực hiện, mà chỉ nên đưa vào phần đánh giá là bước đầu triển khai chủ trương, chính sách, nhằm đảm bảo tính khách quan, tránh lấy các văn bản mới làm căn cứ đánh giá kết quả đã đạt được.

Phó Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Phương. Ảnh: QH

Thứ hai, cần bổ sung, làm rõ kết quả thể chế hóa các chủ trương từ năm 2021 đến năm 2025 và cả trước đó. Phải xác định cụ thể chủ trương nào đã được ban hành thành luật, chủ trương nào thành nghị quyết, nghị định, thông tư… Có thể kèm phụ lục để thể hiện rõ nỗ lực hoàn thiện thể chế của Chính phủ, các bộ, ngành.

Thứ ba, cần nghiên cứu bổ sung một phụ lục riêng về kinh nghiệm quốc tế trong lĩnh vực giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực, nhất là ở những nước có trình độ tương đồng để có cơ sở tham khảo.

Đặc biệt, ở phần nêu “cơ chế đánh giá cán bộ chưa thực chất, thiếu kịp thời”, ông cho rằng không thể đổ nguyên nhân cho cơ chế, vì chủ trương, luật, nghị quyết đã đầy đủ. Cái thiếu ở đây là quy định, tiêu chuẩn, quy chuẩn cụ thể để đánh giá cán bộ, cần diễn đạt rõ trách nhiệm của các cơ quan xây dựng quy chuẩn, tiêu chuẩn.

Ông cũng đề nghị bổ sung đánh giá hiệu quả hoạt động của các quỹ khuyến học, khuyến tài ở trung ương và địa phương. Nhiều quỹ của các tổ chức, cá nhân tư nhân, phong trào khuyến học ở thôn, làng, gia đình hoạt động rất tốt, trong khi quỹ của Nhà nước lại chưa hiệu quả. Cần làm rõ vì sao lại có sự khác biệt này.

Đồng thời, Phó Chủ tịch Trần Quang Phương đề xuất báo cáo kiến nghị bổ sung giải pháp duy trì và phát huy vai trò các quỹ khuyến học, khuyến tài ở địa phương, cơ sở, gia đình, bên cạnh nguồn lực từ ngân sách nhà nước.

Thu Hường